Spoorbruggen

We beginnen met een fotoserie over de spoorbrug bij Westervoort. Verder aandacht voor de bruggen bij Nijmegen, Gennep, Zeist, Utrecht (Demkabrug, Werkspoorbrug en Vleutense spoorbrug), Schalkwijk, Culemborg, Zaltbommel, Alkmaar, Leidschendam-Voorburg, Uitgeest, Amsterdam (Singelgrachtbrug, Oosterdok­sluisbrug en Hembrug), Rotterdam (De Hef) en de Hohenzollernbrücke in Köln.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog zijn alle spoorbruggen over de grote rivieren vernield. Al deze bruggen zijn na de oorlog weer hersteld, met uitzondering van de spoorbrug bij Rhenen.

Onderaan deze pagina vind je links naar een aantal andere spoorbruggen.

Westervoort: spoorbrug over de IJssel

Foto's uit de collectie van Jaap van Amersfoort (overleden in 2017).

De spoorbrug bij Westervoort is tijdens de oorlog twee keer vernield. De eerste keer gebeurde dat op 10 mei 1940 door Nederlandse troepen om een Duitse pantstertrein tegen te houden. De brug kon door de Duitse bezetters echter binnen een half jaar weer worden hersteld. In het voorjaar van 1945 waren het de Duitsers die de brug vernielden, om de geallieerden tegen te houden. Dit keer werd de brug onherstelbaar beschadigd, en moest deze worden vervangen door een nieuwe brug. Dat was een uit Engeland afkomstige enkelsporige brug die hier nog lang heeft gelegen, maar inmiddels (1984) is vervangen door een dubbelsporige nieuwe brug.

Westervoort ligt bij Arnhem, op de plaats waar de IJssel zich afsplitst van de Rijn. De spoorbrug ligt in de lijn van Arnhem naar Zevenaar en Duitsland. Tot 1936 had Westervoort ook een station. In december 2011 kreeg Westervoort opnieuw een station, nadat de in 2007 gemaakte plannen verschillende keren waren uitgesteld.

Deze foto's komen uit de collectie van Jaap van Amersfoort, die als jonge medewerker van Werkspoor betrokken was bij de werkzaamheden. Jaap was in september 1944 bij Werkspoor in dienst getreden als leerling-elektriciën. Deze werkzaamheden duurden van juli 1945 tot het najaar van 1946. De eerste foto's tonen de vernielde dubbelsporige brug. Daarna volgen foto's van de aanleg van de nieuwe enkelsporige brug. In november 1946 was het werk gereed en reed er een feesttrein over de versierde brug.

De resten van de oude brug, die dateert uit 1855, worden uit de IJssel gevist. Een probleem waren de vele landmijnen en boobytraps die de Duitsers rond de bruggehoofden hadden gelegd. Voor het opruimen hiervan werden vijftig Duitse krijgsgevangenen ingezet. Om te controleren of ze niets vergeten waren, kregen ze opdracht om arm in arm op een lange rij door het geschoonde terrein te lopen. Gelukkig voor hen hadden ze hun werk goed gedaan.

Het invaren en monteren van de nieuwe brug. Deze brug, de uit Londen aangevoerde Callender Hamiltonbrug, was met tienduizenden bouten en moeren in elkaar gezet. Passende steeksleutels waren er niet, die moesten de bruggenbouwers zelf maken. Daarvoor gebruikten ze het wrak van een Canadees amfibievoertuig.

Westervoort, november 1946. Officiële ingebruikname van de herstelde brug over de IJssel. Zowel de trein als de brug zijn versierd met de gemeentewapens van Westervoort en Arnhem. Het lint wordt doorgeknipt door twee heren, waarschijnlijk de burgemeesters van Westervoort en Arnhem.

De feesttrein is motorrijtuig omBC 2904. Foto gemaakt door de grootvader van Arjan de Jong, die als technisch tekenaar van NS betrokken was bij de herstelwerkzaamheden na de Tweede Wereldoorlog.

Brug over de IJssel bij Westervoort, situatie in 1941 en 1945. Tekeningen uit het boek "De lotgevallen van de spoorwegbruggen over onze groote rivieren in de zes jaren, welke na den 9en mei 1940 zijn verstreken". Door ir. A.H. Foest, uitgegeven door NS. Collectie Arjan de Jong. De enkelsporige brug is lang in gebruik gebleven. In 1978 vond op de brug een frontale botsing tussen twee treinen plaats. Inmiddels ligt bij Westervoort weer een dubbelsporige brug.

Gennep

De overval op de brug bij Gennep (1940) (pdf)

Zie ook het thema over de NBDS.

Zeist

Bij Zeist lag lange tijd een ongebruikt viaduct over de snelweg A28.

Nijmegen, 15 januari 2009. Loc 1312, met aan het stuur Bernd-Jan Kraan, is met twee blokkendoosrijtuigen op weg naar Tilburg. In de achtergrond de brug over de Waal. De foto is genomen vanuit een trein naar Arnhem, door Dolf Dijkstra.

Utrecht, 1966. Montage van de nieuwe Demkabrug over het Amsterdam-Rijnkanaal, in de spoorlijn naar Amsterdam. De oude brug is nog in gebruik en ligt links van de nieuwe brug. De brug dankt haar naam aan een vlakbij gelegen fabriek: Nederlandsche Staalfabrieken v/h J.M. de Muinck Keizer. De laatste naam afgekort tot d.M.K. kan uitgesproken worden als Demka. Onder die naam was dit bedrijf in Utrecht bekend. In 1983 is deze fabriek gesloten, maar de brug heeft haar naam behouden. Foto's collectie Jaap van Amersfoort.

Utrecht, 1966/1967. De oude en de nieuwe Demkabrug naast elkaar. De nieuwe brug is bijna klaar. De sporen en de bovenleiding moeten nog worden aangesloten. Hierna zal de oude brug worden weggenomen. Foto Will Kolenbrander.

Utrecht, 1967. De nieuwe Denkabrug is in gebruik genomen, zodat de oude brug kan worden verwijderd. In 2002 is er een tweede brug gebouwd, in verband met de viersporigheid van de lijn Utrecht-Amsterdam. Dit is de Werkspoorbrug, genoemd naar een andere grote Utrechtse fabriek die inmiddels niet meer bestaat. Foto's collectie Jaap van Amersfoort.

Stoomloc 3931 met een trein richting Gouda op de Vleutense spoorbrug (ook wel Rotterdamse brug) over het Amsterdam-Rijnkanaal. De foto is rond 1938 gemaakt, tijdens de elektrificatie. Achter de brug is een bovenleidingportaal te zien. Zie ook de benen van de man, recht boven de loc! Deze brug was vrijwel identiek aan de oorspronkelijke Demkabrug. Later is ze vervangen door de brug die je hieronder ziet. De foto is gemaakt door de grootvader van Arjan de Jong.

Utrecht, 3 december 2008. Postrijtuig Pec 8502 wordt door DE1 41 overgebracht van Blerick naar Leidschendam. De combinatie passeert hier het Amsterdam-Rijnkanaal. De fotograaf staat vlak bij de plaats waar vroeger een wegbrug was. Inmiddels is er iets verderop een nieuwe wegbrug aangelegd. Vanaf 2018 ligt hier een extra spoorbrug in verband met de viersporigheid Woerden-Utrecht. Foto's Nico Lollinga.

Schalkwijk, 5 mei 2020. Spoorbrug over het Amsterdam-Rijnkanaal bij Schalkwijk, een gehucht tussen Houten en Culemborg. Deze brug ligt er sinds 1976. De brug die er daarvoor lag stamde uit 1952, toen dit kanaal in gebruik werd genomen. Het Amsterdam-Rijnkanaal is in 1930 ontworpen door Anton Mussert.

Advertentie van Werkspoor in het N.S. Maandblad (treinlectuur), september 1941.
Over de brug over de Waal bij Zaltbommel rijdt een elektrisch treinstel mat.'36.

Utrecht, 4 januari 2016. Een paar honderd meter van het Museum van Zuilen staat dit monument: een restant van de verkeersbrug bij Zaltbommel, in de jaren dertig deels gebouwd door Werkspoor en gesloopt in 2008. Kleindochter Noëli (bijna twee alweer) laat zien hoe groot dit kleine stukje brug is.

Alkmaar, 9 april 2005. Loc 23 071 van de VSM op de bovenleidingloze brug bij het station. Ter hoogte van de buffers het draaibare brugafsluitsein. Wanneer de brug is geopend, is in de richting van de sporen een wit vierkant met horizontale rode balk te zien. Op de eerste foto zijn de contrarails te zien die tot doel hebben een onverhoopt ontspoorde trein in het gareel te houden.

Het mechanische brugafsluitsein heeft sinds 2011 een lichtseinvariant: een dwergsein dat rood of wit licht kan tonen. Bij geopende brug brandt een rode lamp, anders een witte lamp. Met opzet gebruikt men hier geen groene lamp; een witte lamp wil in feite zeggen dat het sein geen betekenis heeft en dat de machinist zelf moet opletten. De derde lamp van het dwergsein ontbreekt; in plaats hiervan zit een wit plaatje met een zwarte driehoek. Vergelijk ook het Amsterdamse middenvoetbrugsein. In het Seinreglement heeft het brugafsluitsein de nummers 243b en c gekregen. Het draaibare sein is vernummerd van 243 in 243a.

Leidschendam-Voorburg, 25 mei 2006. Een CityPendel rijdt over de bovenleidingloze brug over de Vliet.
Op hetzelfde moment tuft een Tupperware-jachtje voorbij.

Leidschendam-Voorburg, 25 mei 2006. Een Blokkendoostrein, bestaande uit C9002 (Jaap) en het driedelige treinstel van het Spoorwegmuseum, passeert de bovenleidingloze brug over de Vliet.

Uitgeest, 28 juni 2007. Hoe noem je zoiets? Een spoorwegonderdoorgangvlotbrug? Het is de toegang vanuit de nieuwe woonwijk Waldijk naar een aangelegd natuurgebiedje met veel water. Het ligt ingeklemd tussen de A9 en de spoorwegen van Uitgeest naar Zaandam en naar Beverwijk. Op het bord boven de vlotbrug staat "pas op!". Hoe hoger het water, hoe minder ruimte er overblijft voor lange mensen. Foto Jakop de Bruin.

De Singelgrachtbrug in Amsterdam. Over deze brug uit 1878 lopen de sporen van Amsterdam CS naar Haarlem en Zaandam. In de jaren negentig is deze viersporige ophaalbrug vervangen door een zessporig exemplaar (Google Maps). Daarmee kwam ook een eind aan de onderbroken bovenleiding en de daarbij behorende extra handelingen van de machinisten. Foto collectie Bert Dikker.

Amsterdam, 4 maart 1969 en 20 april 2014. Brug over de Singelgracht. Foto's Fons van der Jagt.

Amsterdam, 1 juli 2012. Een aantal weken heeft dit plaatje van de Amsterdamse Oosterdoksluisbrug onder de reizigers beslist de nodige gespreksstof opgeleverd. De verminderde capaciteit voor bewegingen tussen de Watergraafsmeer en Amsterdam CS, die deze defecte spoorbrug veroorzaakte, maakte dat een groot aantal Fyra's, en daarnaast ook een aantal internationale Intercity's en Thalys-treinen, niet verder reden dan Schiphol. Foto Dink de Witte, collectie Cor de Rijke.

Muiderberg, 5 juli 2016. De nieuwe spoorbrug over de A1, gezien vanuit de lucht. Het zijn twee foto’s die exact 180 graden van elkaar verschillen, zodanig dat de beide aanzichten van de brug precies over elkaar heenvallen. Alleen de omgeving en achtergrond veranderen. Fotografie Henk Koster.

Terug naar de Hembrug

Tekst en foto's Fons van der Jagt

De Hembrug vormde jarenlang de verbindende schakel tussen Amsterdam en Noord-Holland. De brug lag in de gemeente Zaandam, vlakbij de grens met Amsterdam. Na de aanleg van de Hemtunnel werd deze draaibrug gesloopt. Aanvaringen zoals in 1970 behoorden hierna tot het verleden.

Zaandam, 17 augustus 1969. Treinstel NS 529 passeert de halte Hembrug. Deze halte bevond zich op de noordelijke oprit van de Hembrug. Er stopten weinig treinen op deze halte; slechts enkele in de ochtend- en avondspits voor personeel van de nabij gelegen Artillerieinrichting Hembrug, waar wapens en munitie gemaakt werden. De halte bestond uit met kleine baksteentjes bestrate perrons met op elk perron een houten gebouw en/of wachtruimte. Na de bouw van de Hemtunnel, die op 19 mei 1983 in gebruik werd genomen, is de halte gesloten. Het dijklichaam is afgegraven en er ligt nu een winkelstraat op deze plek met bouwmarkten en meubelwinkels. Het vrijgekomen zand, ook van de zuidelijke oprit, is gebruikt bij de verhoging van de rondweg A10 om Amsterdam tussen de Amstel en de Schinkel en de daar in de middenberm gelegen Zuidtak. Het gebouw rechts, dat niet zichtbaar is omdat het achter de trein staat, is nu in gebruik als tuinhuis in Krommenie. Een flink aantal van de steentjes op het perron liggen nu op het perron in Hoorn van de stoomtram Hoorn-Medemblik. De trein zal intussen wel gesloopt zijn en weer als vulschroot in een hoogoven verwerkt zijn. De fiets links tegen het hek is van de fotograaf.

Een plaatje van de geopende Hembrug in 1972. Op de achtergrond zijn de twee houten gebouwtjes van de halte zichtbaar. Het is maar goed dat de brug open staat, want dan kan de kustvaarder er tenminste door. Minder gelukkig was het Russische vrachtschip “Komsomolets Uzbekistana”. In de mistige ochtend van 18 december 1970 voer dit schip tegen de zuidelijke aanbrug. Het schip kwam uit zee en was, met een loods aan boord en gesleept door een sleepboot van Rederij Goedkoop, op weg naar de toen nog volop in gebruik zijnde oostelijke haven van Amsterdam. De sleepboot kon door zijn geringe hoogte onder de aanbrug door, maar het zeeschip voer met de boeg tegen de brug aan, schoof deze van zijn oplegging en duwde de brug ca. 4,50 meter richting Amsterdam. De aanbrug werd beschadigd en de sporen raakten in een knik. De gemetselde pijler raakte ook beschadigd. De brug kon niet meer dicht en de treindienst moest dan ook gestaakt worden. Op 30 december 1970 was de brug zodanig gerepareerd dat het treinverkeer hervat kon worden. Duidelijk is de met beton gerepareerde pijler te zien, en ook de plek waar de Rus tegen aan gevaren is en die met profielen verstevigd is. Jaren lang heb ik gependeld tussen Purmerend en Amsterdam, maar altijd was de knik nog te voelen.

Op 18 december 1970 hoorde ik tijdens het avondeten op de radio het bericht dat de Hembrug aangevaren was en dat de treindienst tussen Amsterdam en Zaandam gestaakt was. Het was al aardig donker geworden en daarom besloot ik de volgende dag maar eens te gaan kijken. Ik woonde toen nog in Amsterdam, in de buurt van het Mercatorplein, dus het was maar een kwartiertje fietsen naar die brug toe. En daar lag ie dan. De zuidelijke aanbrug verschoven van zijn plek, de bakstenen pijler beschadigd en een duidelijke deuk in de ligger.

In die tijd was ik nog in staat het talud op te klimmen. Boven gekomen zag het er zo uit. Maar al snel kwam er spoorwegpolitie met grommende honden uit de mist opdoemen en ben ik maar snel weer naar beneden gegaan...

... om op de terugweg nog even dit afscheidsplaatje te maken. Het was toen de tijd van witte auto’s. Ergens tussen al die witte auto’s staat een witte spoorwegpolitiekever.

Na de opening van de Hemtunnel kon de Hembrug gesloopt worden. Op 3 februari 1985 sta ik weer op het talud, zoals ik dat ook al op de mistige ochtend van 19 december 1970 deed. Maar nu is de brug helemaal verdwenen. Aan de overkant van het kanaal een hoop zand waar de halte Hembrug lag, rechts de pont en in het midden nog net zichtbaar de ronde fundering waar de draaikrans op lag.

Een segment van deze draaikrans is als monument geplaatst op het parkeerterrein in de nabijheid van het station Zaandam. Deze foto dateert van 13 juli 1985. Maar men is blijkbaar vergeten voldoende geld in de parkeermeter te doen, want het ding ligt nu ergens anders in de omgeving. Tekst en foto's Fons van der Jagt.

Zaandam, 12 november 1975. Een vierwagenstel mat.'46 passeert de halte Hembrug, op weg van Zaandam naar Amsterdam CS. Er stopten weinig treinen aan deze halte, die voornamelijk werd gebruikt door personeel van bedrijven in de buurt. De halte is in gebruik geweest van 1907 tot 1982, een jaar voor het afbreken van de spoorbrug. Foto Han van Lokhorst.

Rotterdam, 16 december 2008. De Hef, als monument ter herinnering aan het luchtspoor door Rotterdam. Bekijk het filmpje ter gelegenheid van het afscheid van De Hef op 24 september 1993.

Madurodam, 22 juli 2014. ACTS-loc 1255 passeert de F.Q. Den Hollanderbrug, een model van de Rotterdamse Hef. Vroeger ging deze brug ook omhoog als er een schip onderdoor moest, maar dit gebeurt nu niet meer. Een andere verkleinde Hef was ooit te zien op een demonstratiebaan in het Spoorwegmuseum.

Keulen, circa 1910. Een trein van de Köln-Bonner Eisenbahn bij de Hohenzollernbrücke, die toen nog was voorzien van grote torens. Die zijn tijdens de Tweede Wereldoorlog weggebombardeerd. Ansichtkaart KVB/HGK.

Keulen, 1 maart 2004. De Hohenzollernbrücke, gefotografeerd vanuit station Köln Deutz. In de achtergrond de Keulse Dom. Köln Hbf ligt direct achter de zessporige brug. Meer foto's van deze brug.

Berlijn, 25 augustus 2009. Voetgangersbrug over het Landwehrkanal. Dit is een verkleinde replica van de spoorbrug die leidde naar het Anhalter Bahnhof. Het gele treinstel is van de U-Bahn, de Berlijnse ondergrondse die ook weleens boven de grond komt. Niet te verwarren met de bovengrondse S-Bahn. Foto vanaf het dak van het Deutsches Technikmuseum.

Over de IJssel bij Westervoort. Door H. Kemperman. Uitgave Historische Kring Westervoort, 1984. Dit boekje verscheen ter gelegenheid van de vervanging van de noodspoorbrug die na de oorlog bij Westervoort werd aangelegd, werd vervangen door een nieuwe spoorbrug (in 1981 enkelspoor, in 1984 dubbelspoor). In het boekje komen ook eerdere en andere oeververbindingen aan de orde.

De spoorbrug bij Culemborg 1868-1982. Door G.J.L. Koolhof. Uitgave in eigen beheer, 1982.

De brug bij "Kuilenburg" werd in 1982/83 vervangen door een sterkere brug. Van de oude brug zijn enkele onderdelen als monument naast de nieuwe brug geplaatst.

Foto's van de brug bij Culemborg.

De Hef. Biografie van een spoorbrug. Arij de Boode, Pieter van Oudheusden. Uitgeverij De Hef, Rotterdam 1985. Met een woord vooraf van Joris Ivens, die in 1928 een beroemde film maakte over De Hef.

Zie ook:

• Bruggen
• Overwegen
• Weesp in vroeger tijden
• Bovenleidingloze bruggen
• Spoortechniek

Andere tram- en spoorbruggen:

• Zandhazenbrug bij Weesp
• Botlekbrug, Botlekspoortunnel
• Barendrechtse brug
• Spijkenisserbrug
• Friesenbrücke
• Brug over de Kwai
• Begemann-brug (Madurodam, Java)

vorige       start       omhoog