Fietstocht Bilthoven – Driebergen

Verslag van een fietstocht die we maakten op 11 augustus 2005. We begonnen bij station Bilthoven en fietsten langs Bosch en Duin en Austerlitz naar Driebergen. Vandaar gingen we met de trein weer terug naar Bilthoven. Sommige foto's zijn tijdens andere tochten gemaakt.

Als gids diende een boek van Alexander Artz: “Fietsen en wandelen langs oude spoorwegen in Nederland”. Uitg. Elmar, Rijswijk. 2001. ISBN 9038910452. Tekst en illustraties mogen uit dit boek worden overgenomen onder vermelding van de bron.

Hieronder ook aandacht voor de al dan niet verdwenen spoorwoningen langs deze lijn, voor een misleidend wandelartikel in NRC Handelsblad, voor het inmiddels gesloopte spoorviaduct bij Zeist en voor de halte Driebergen-Austerlitz die niet zo lang heeft bestaan.


Na onze fietstocht in 2005 is er het nodige veranderd, of beter gezegd verdwenen. Voor zover mij bekend heb ik dit in cursief gemeld. Op 13 april 2019 organiseerde de NVBS een excursie naar de overblijfselen van de spoorlijnen Bilthoven – Zeist en Nijkerk – Voorthuizen. Dat leverde enkele bevindingen op die ik eveneens heb verwerkt.




Wandeltocht Bilthoven – Driebergen, 17 km

Openbaar vervoer: de wandeling begint en eindigt bij een NS-station dat frequent wordt bediend. Vanaf het eindpunt, station Driebergen – Zeist, bereikt u het beginpunt Bilthoven door de eerste de beste trein naar Utrecht CS te nemen en daar over te stappen op een stoptrein naar Amersfoort of Baarn.

Horeca: er zijn direct langs de route verschillende cafés of restaurants; na 5 km café Spitfire in Huis ter Heide, na 13 km café-restaurant Bonaparte in Austerlitz. Beide horecagelegenheden bestaan niet meer.

Wat u kunt verwachten: de resten van een oude lokaalspoorweg en van een smal spoorlijntje in de bossen van de Utrechtse Heuvelrug.


Over het gebied

De Utrechtse Heuvelrug was, evenals het naburige Gooi, ooit een streek van arme boeren en bosbouwers die zich met huisnijverheid wat extra inkomsten konden verwerven. Hoewel deze streek tussen een aantal belangrijke kernen lag – Amsterdam, Utrecht, Amersfoort – was de invloed van buitenaf minimaal.

Hierin kwam pas verandering aan het eind van de achttiende eeuw. De ontwikkeling van een plaats als Zeist is illustratief in dat opzicht. Zeist is een dorp van middeleeuwse oorsprong. Het had tot in de achttiende eeuw weinig betekenis, al gaf het monumentale slot de plaats wel enig cachet. Rondom het slot verrezen in de achttiende eeuw de monumentale gebouwen van het klooster van de Hernhutters, de Moravische Broederschap die in eigen land vervolgd werd. De komst van de Hernhutters bracht enige bedrijvigheid: zij waren niet alleen een biddend, maar ook een werkend slag mensen, en stichtten bedrijfjes, onder andere voor metaalbewerking.

Bovendien stichtten vele rijkelui, onder invloed van het toen levende arcadische ideaal, een fraaie buitenplaats langs de straatweg Utrecht – Rhenen. De "Stichtse Lustwarande" breidde zich steeds meer uit, totdat de hele straatweg één aaneenschakeling van schitterende buiten­plaatsen was. De ene in middeleeuwse stijl, de andere als een suikertaart, weer een andere in strengclassicistische stijl. De komst van al deze rijken betekende geld in het laatje voor de plaatselijke middenstanders en ambachtslieden. Er kwam verzorgende industrie op; er kwamen metaalbedrijven, een gasfabriek en wasserijen.

De Nederlandse Centraalspoorweg Maatschappij, die o.a. sinds 1863 de lijn Amersfoort – Utrecht exploiteerde, zag dat het de moeite waard kon zijn een spoorlijn aan te leggen naar deze snel groeiende plaats. De lijnen Utrecht – Amersfoort en Utrecht – Arnhem liepen net buiten Zeist om, zodat de inwoners lange tijd op paardetramverbindingen waren aangewezen. Daarom werd in 1901 door de NCSM een zijtak Bilthoven – Zeist aangelegd – rijkelijk laat, maar het grote villapark ten oosten van Zeist werd daardoor eindelijk goed bereikbaar.

En men hoopte dat deze nieuwe lijn aanleiding zou geven tot de stichting van nog meer villa­parken. Die kwamen er ook, maar toch is de lijn nooit een groot succes geworden. De omweg over Bilthoven werd te groot gevonden. De tramlijnen naar Utrecht liepen wél min of meer langs de kortste weg; door de electrifïcatie enkele jaren later verbeterde de dienstverlening van de trams sterk. Uiteindelijk legde de spoorweg het loodje. Door de bossen en heuvels loopt nu nog een fraai pad, met nog twee stationsgebouwen.

Heel anders is de geschiedenis van het uiterst curieuze Bornia-lijntje. Op het landgoed Bornia, eigendom van een gelijknamige Friese familie, werd rond 1900 een compleet smalspoornet aangelegd, met wagonloods en tal van stopplaatsen bij mooie punten, zoals de dromerige vijver midden in het bos. Enkele perronnetjes herinneren nog aan deze spoorweg die alleen diende voor de afvoer van hout.

Tekst: Alexander Artz, 2000

Toeristische tips

De onvermoeibaren zou ik aan het eind van de route nog even een ommetje door landgoed Groot Heidestein met zijn vervallen follies aanraden (zie tekst in de routebeschrijving).

Zeist heeft als attractie het schitterende zeventiende-eeuwse slot met bijbehorende tuinen.


Het Slot Zeist als blikje, collectie Nico Spilt

De hele streek langs de oude straatweg Utrecht – Arnhem is trouwens één grote aaneenschakeling van landhuizen en kastelen. Niet alle zijn te bezoeken, maar de kastelen van Doorn en Amerongen, beide ooit woonhuis van de Duitse ex-keizer Wilhelm II, zijn geopend voor bezoekers.



Op de fiets


Routebeschrijving

Tekst Alexander Artz, in cursief opmerkingen van Nico Spilt.

Loop het perron van station Bilthoven af en ga aan het eind daarvan rechtsaf langs drukke verkeersweg (Emmaplein).

Na plm. 20 meter de weg oversteken.

Aan overzijde linksaf.

Vlak voor de spoorwegovergang rechtsaf de Prins Bernhardlaan in; u volgt enige tijd het spoor richting Amersfoort.

Aan het eind van deze villalaan linksaf (Julianalaan). Let op huisnummer 94 (aan uw rechter­hand): huis De Overweg is een oud overwegwachtershuis. In 2015 is deze woning gesloopt.

Vervolgens de 1e rechts (Gaailaan).

Nogmaals rechtsaf (eveneens Gaailaan).

Deze knikt naar links en gaat over in de Bosuillaan.

Op een kruising rechtdoor.

De laan loopt dood op een pleintje; u slaat het fietspad in dat aan uw rechterhand begint. Dit pad gedurende plm. 3 kilometer volgen. Hier volgt u de oude spoorbaan Bilthoven – Zeist. Dit pad gaat met flauwe bochten over dijken door het bos. Let op de oude, als woning ingerichte groene treinwagon aan uw linkerhand en, iets verderop, het oude haltegebouw van Bosch en Duin.

Bedoeld wordt de houten kiosk die van hieruit niet zichtbaar was en die inmiddels helemaal is verdwenen. Het stenen gebouw in het bos heeft niets met de spoorlijn te maken. Zie ook het artikel verderop. In 2015 is ook het houten rijtuig gesloopt.

Kruis verschillende lanen totdat u de drukke Amersfoortseweg bereikt. Hier linksaf. Aan de overkant ziet u café-restaurant Spitfire in het oude station van Huis ter Heide.

Bij de stoplichten de Amersfoortse­weg oversteken en rechtdoor de Prins Alexanderweg inslaan; het fietspad ligt links van de rijweg.

De eerste straat rechtsaf inslaan (Korte Bergweg).

Deze straat knikt ietwat en gaat over in de Albert Plesmanring.

Langs een boom het bos in.

Meteen daarna linksaf over mooi bospad. Links van u lag de spoorbaan.

Het pad komt uit op de Huis ter Heideweg, die volgen (grofweg rechtdoor). Even verderop kruist u de A28. Aan uw linkerhand een vreemd, nutteloos betonnen viaductje dat precies op de plaats van het spoortracé ligt. Dachten de planners van Rijkswaterstaat nog aan een railverbinding met Zeist, of is dit viaduct een foutje in de planning?

Het spoorviaduct over de A28 is gebouwd in 1968, toen er sprake was van de aanleg van een snelweg. Die snelweg, de A28, kwam er trouwens pas in 1986. Tot 1972 hebben er treinen over het viaduct gereden, todat de spoorlijn werd gesloten. Het viaduct is in 2018 gesloopt.

Aan het eind van de Huis ter Heideweg linksaf (Dijnselburglaan).

Op een druk kruispunt de weg oversteken, aan overzijde linksaf en vervolgens rechtsaf (Oude Woudenbergse Zandweg). Deze knikt na enkele honderden meters naar rechts en gaat over in de Krakelingweg. In mei is het hier rood en paars van de rododendrons.

Op kruispunt linksaf over een zandweg met fietspad.

Bij een merkwaardige sculptuur (twee parkieten) rechtsaf.

Deze fraaie oude Hessenweg met naastliggend fietspad ongeveer 3 kilometer volgen. Let op het merkwaardige monumentje aan uw linkerhand voor de fietspadenvereniging Utrecht Met Omstreken.

Bij ANWB-paddestoel 20292 rechtsaf een geasfalteerd fietspad inslaan.

Dit fietspad voegt zich bij een asfaltweggetje, dezelfde richting blijven aanhouden.

Bij ANWB-paddestoel 20081 linksaf en meteen daarna op een splitsing rechts aanhouden. Aan de andere kant van het weiland aan uw rechterhand ziet u het oude kerkje van Austerlitz dat nu onderdak biedt aan de stichting Het Beauforthuis en als concertzaal dient.

De drukke straatweg Zeist – Wouden­berg oversteken.

Vlak voor het plaatsnaambord "Austerlitz" linksaf, een kaarsrecht smal pad in. De statige hoge beplanting wijst erop dat hier in Austerlitz door Franse soldaten een legerkamp is aangelegd volgens een strak geometrisch patroon, als was het een Franse tuin.

Tijdens onze fietstocht in 2005 bleek Austerlitz inmiddels een kwartslag gedraaid. We moesten dus even zoeken, maar Austerlitz bestaat uit weinig meer dan een paar elkaar kruisende straten. De Pyramide van Austerlitz kom je tijdens deze fietstocht trouwens niet tegen: die ligt een kilometer verderop richting Woudenberg.

Voorbij een manege aan uw rechterhand rechtsaf. Dit pad gaat over in een woonstraat.

U kruist bij een kerkje de dorpsstraat van Austerlitz. Wilt u pauzeren, gaat u dan even linksaf naar café-restaurant Bonaparte

In 2005 bestond dit niet meer. Wij hebben geluncht in een cafetarium midden in het dorp.

Vervolg de zojuist genoemde woonstraat (Gramserweg).

Aan het eind rechtsaf (Waterlooweg). Na 20 meter linksaf langs een bordje "Boswachterij Austerlitz".

Houd een lelijke industriehal aan uw linkerhand.

In 2005 was de situatie hier veranderd, wij moesten langs de andere kant van de industriehal om verder te kunnen.

Aan het eind van het pad linksaf (nog steeds de hal aan uw linkerhand).

Iets voorbij de hal rechtsaf een zandpad inslaan. Hier begint het landgoed Bornia. Dat het een landgoed is ziet u aan de vele boomsoorten: het pad gaat over in een laantje met rode beuken.

Aan uw rechterhand ziet u duintjes. Vervolgens op een kruising rechtdoor.

100 meter voorbij de kruising, bij een kromgegroeide den, rechtsaf een kronkelig pad in.

Dit is een instinkertje: het bos staat vol met kromgegroeide dennen.

Dit pad voegt zich na enkele honderden meters bij een fraaie gebogen laan met Amerikaanse eiken. Hier liep ook het privé-smalspoorlijntje van de familie Bornia. U ziet na 100 m aan uw rechterhand nog een perronnetje.

Nu steeds deze laan, die overgaat in een kronkelpad, blijven volgen. U passeert de fundamenten van een huisje, en enkele honderden meters verderop een tweede perronnetje (links); rechts ligt een kleine kunstmatige vijver. Het pad gaat even verderop over in een fraaie bomenlaan.

Voorbij een slagboom op een T-splitsing links aanhouden en even verder rechtsaf. Paaltjes met gele kop geven deze route aan.

Deze brede laan (beplant met o.a. beuken) volgen; na plm. 1 kilometer gaat deze over in een verharde weg. Bij een schuine kruising ziet u aan uw rechterhand nog een overwoekerd perronnetje van de Bornia-spoorlijn die hier een kaarsrecht tracé had over een nog goed herkenbare dijk. Rechts ligt het landgoed Heidestein, met enkele merkwaardige follies zoals een chalet, drie tunneltjes door een heuvelrug en kunstmatige vijvers met Japanse bruggetjes erover. Alles licht vervallen en zeer on-Hollands, en een apart bezoek waard.

Aan het eind van het weggetje, op een drukke straatweg, linksaf het spoor over.

Onbeveiligde overweg; je moest goed luisteren naar de bellen van de nabijgelegen AHOB. ProRail heeft later grote hekken neergezet die nog wel open konden. Inmiddels lukt dat ook niet meer, dus ga door het bos naar de AHOB.

Kort na de spoorwegovergang rechtsaf, een fietspad volgen dat min of meer parallel aan het spoor loopt.

Steeds dezelfde richting aanhouden totdat u de straatweg Driebergen – Zeist bereikt. Aan de overkant ligt het gelijknamige station, het eindpunt van de route.

Foto's en fietsverslag

Bilthoven, 3 mei 2003. Op deze plek kruiste de lijn naar Zeist de Julianalaan. Het overweg­wachtershuis, Julianalaan 94, is nu een woning. In 2015 is deze woning gesloopt.


Bosch en Duin, 22 april 2005. Voormalig motorrijtuig van de ZHESM, dat hier na de oorlog als noodwoning terecht is gekomen. In 2015 is dit rijtuig gesloopt. Iets verderop staat nog een rijtuig, maar dit is verstopt in andere bouwsels.


Bosch en Duin, 20 maart 2005. Paaltje dat aangeeft dat hier een ondergrondse 10 kV-leiding loopt van Huis ter Heide naar het onderstation bij Bilthoven. Boven de letters NS staat een symbool dat aangeeft dat hier een of meer lasmoffen liggen.


Bosch en Duin, 22 april 2005. De kiosk die tot 1941 bij de halte Bosch en Duin stond. Later is deze overgebracht naar een tuin aan de Duinweg, onzichtbaar vanaf de hier beschreven fietsroute. In 2007 is dit gebouwtje gesloopt om plaats te maken voor een woning.


Huis ter Heide, 22 april 2005. Café-restaurant Spitfire aan de Amersfoortseweg. Gesloten in 2015, maar heeft sinds 2020 weer een functie, zie foto van sik 329 verderop. Vroeger was dit gebouw een station. De Amersfoortseweg heeft een geschiedenis die teruggaat tot 1647 en wordt ook wel de 'Wegh der Weegen' genoemd. Lees hier meer over op www.weghderweegen.nl.


Huis ter Heide, 22 april 2005. De nauwelijks gebruikte spoorbrug over de A28. Na het opbreken van de spoorlijn is er een brandstofleiding van de NAVO overheen gelegd, maar dat is een militair geheim. Het verhaal over die brandstofleiding klopt niet: er lag hier wel een leiding, maar die liep onder de A28 door. Deze brug is in augustus 2018 gesloopt.


Zeist, 11 augustus 2005. Met dit kaartje en de routebeschrijving in het boek moesten we het doen. Navigatieapparatuur hadden we toen nog niet.


Zeist, 11 augustus 2005. ANWB-paddestoel 20059.


Zeist, 11 augustus 2005. Sculptuur van Michel Kuipers uit 1997: parkieten.


Zeist, 11 augustus 2005. Monument van fietspadenvereniging
"Utrecht Met Omstreken".


Austerlitz, 11 augustus 2005. Hier zouden we volgens het boekje linksaf moeten, maar toen liepen we vast. Blijkbaar was Austerlitz inmiddels een kwartslag gedraaid.


Driebergen, 11 augustus 2005. Vervallen perronnetje op het landgoed Bornia. Een rijtuigje dat hier ooit moet hebben gestopt is bewaard gebleven bij de Stoomtrein Katwijk Leiden: klik hier.


Driebergen, 11 augustus 2005. Uw fietsende verslaggever is zojuist de onbeveiligde overweg in de Drift overgestoken. Aan de overkant van het spoor ligt landgoed Bornia. Nog een paar minuten te gaan naar het station. Deze onbeveiligde overweg is inmiddels afgesloten.


Stoom door Driebergen, 30 april 2005

Driebergen, 30 april 2005. Loc 41 360 van de SSN is met een gezelschapstrein op weg naar Rotterdam. In het filmpje zien we eerst nog een paar andere treinen, waaronder loc 1609 met een lege kalktrein. De opnamen zijn gemaakt bij het toen nog bestaande overwegpad in de Drift, waar je dus goed moest uitkijken.


Station Zeist

 

Zeist, 4 januari 2007. De spoorlijn uit Bilthoven eindigde bij station Zeist. Hiervandaan vertrokken ook de trams naar Utrecht en naar Driebergen en verder. Alleen de namen van twee parkeergarages herinneren nog aan dit railverleden. Het emplacement aan de Slotlaan heeft plaatsgemaakt voor een busstation.


Spoorwoningen tussen Bilthoven en Zeist

Bilthoven, 12 november 2011. Deze vroegere stationschefswoning is in 2012 gesloopt. Ze kreeg daarna bij het Spoorwegmuseum een nieuw leven. Meer over deze woning.

Bilthoven, 3 mei 2003. Op deze plek kruiste de lijn naar Zeist de Julianalaan. Hier stond ook het enige overwegwachtershuis langs deze spoorlijn. Aan de gevel de naam "de Overweg". In 2015 is deze woning gesloopt en vervangen door een villa met een hoog hek eromheen.

Bilthoven, wachterswoning bij de Julianalaan. De bovenste foto is gemaakt tussen 1920 en 1935. Het armsein geldt voor treinen uit de richting Zeist. De onderste foto is gemaakt tussen 1935 en 1945. Links de overweg met wachthuisje. De wachterswoning werd bewoond door het gezin van wegwerker T. Timmer en overwegwachteres mevr. W. Timmer-van de Visch. Foto's uit het Utrechts Archief, catalogusnummer 801974 en 801980.

Bosch en Duin, 13 april 2019. De vroegere stationschefwoning.

Huis ter Heide, 13 april 2019. De vroegere stationschefwoning.


Een station in het bos. Of toch niet?

(...) Het is een geslaagd idee, wandelen langs voor­malige spoorlijnen. De rails liggen er allang niet meer, maar sommige lijnen bestaan voort als een soort onzichtbare gangen. Het resultaat voor de wandelaar zijn ongebruikelijk ruime, ongewoon rechte paden en weggetjes, zelfs in het bos kun je honderden meters ver kijken. (...) Ik denk me in hoe het honderd jaar geleden was, aan zo’n enkele spoorlijn waar iedere paar uur een trein tussen de beuken en de dennen voorbij tsjoekte, met een stoomfluit die de eksters overstemde en pompende wielen die de struiken opzij woeien. (...) Hier en daar laten zich bemoste restanten van perronnetjes onderscheiden en ook enkele voormalige stations zijn herkenbaar. Slanke, dreigende gebouwen, mooie locaties voor een griezelfilm op niveau. De mooiste is het voormalig station Bosch en Duin. Het ligt afgelegen deftig te zijn tussen de hoge rechte bomen, met witte muren en wimpers van lindegroen-geglazuurde tegel­patronen boven de hoge vensters. (...)

Joyce Roodnat in NRC Handelsblad, 2 februari 2002. Zij maakte de wandeling uit het boekje van Alexander Artz, maar vergiste zich in het gebouw. Klik op het knipsel voor een vergroting.

Het verhaal hiernaast is mooi opgeschreven, maar het gebouw dat Joyce Roodnat zag is niet het vroegere station van Bosch en Duin (dat bestaat niet meer). De woning, eigendom van een wijnhandelaar, staat daarvoor ook veel te ver weg van het spoortracé. Deze foto maakte ik op 14 augustus 2005.



Spoorviaduct bij Zeist

Spoorviaduct bij Zeist, 1972 (foto Kees van de Meene) en 22 april 2005 (foto Nico Spilt).

In het weekend van 11 en 12 augustus 2018 is het voormalige spoorviaduct over de A28 bij Zeist gesloopt. Bekijk het filmpje van RTV Utrecht. Kees Volkers ontkracht hierin het verhaal dat er over het viaduct een geheime leiding van Defensie zou hebben gelegen.

Over dit viaduct liep de spoorlijn van Bilthoven naar Zeist. Over deze lijn hebben van 1901 tot 1941 reizigerstreinen gereden. Er waren ooit zelfs rechtstreekse treinen van Zeist naar Amsterdam, via Utrecht. Maar wie vanuit Zeist naar Utrecht wilde, kon beter de tram nemen. Tot 1972 hebben er goederentreinen naar Zeist gereden. Hoewel het einde van het lijntje in zicht leek, is er nog in 1968 een viaduct gebouwd. Dit gebeurde op de plaats waar de spoorlijn een nog aan te leggen snelweg zou kruisen. Die snelweg, de huidige A28, is pas in 1986 in gebruik genomen.

Bijna een halve eeuw heeft het spoorviaduct hier dus ongebruikt gelegen. Lang deed het verhaal de ronde dat over de brug een geheime brandstofleiding van de NAVO zou liggen, maar dit was een broodje aap. Er was wel een leiding om vliegveld Soesterberg van brandstof te voorzien, maar die lag naast de brug, onder de snelweg door. Zie dit document (pdf) van Defensie, 8 augustus 2018.

Bijna alle herinneringen aan de spoorlijn Bilthoven – Zeist zijn nu uit het landschap verdwenen, inclusief het ZHESM-rijtuig dat als noodwoning in Bosch en Duin diende. Alleen het vroegere stationsgebouw van Huis ter Heide, aan de Amersfoortseweg, bestaat nog.


Sik 329 bij Huis ter Heide

Huis ter Heide, 14 augustus 2020. Sik 329 bij het voormalige station resp. café Spitfire. Ons team was op de tandem gestapt om even een kijkje te nemen. Het gebouw werd op dat moment gerenoveerd, de eigenaar wist nog niet precies wat hij er mee zou gaan doen.


Halte Driebergen-Austerlitz

Aan de Verlengde Traaij werd op 1 september 1932 de halte Driebergen-Austerlitz in gebruik genomen. Men mikte op bezoekers van de Pyramide van Austerlitz. Een groot succes was de halte kennelijk niet, want op 15 mei 1938 kwam ze weer te vervallen. Er zijn tegenwoordig geen sporen meer van te vinden. De Traaij is iets verlegd en loopt nu onder de spoorlijn door. Hieronder knipsels uit de periode juli-september 1932, met dank aan Hans Hermans.

Lees meer over de wachtposten aan de spoorlijn Utrecht – Arnhem.


 

Vroegere tramlijnen

Het lijnennet van de NBM in 1937. Het traject Rhenen – Arnhem was al verbust. Je kon in die tijd een dagtocht maken langs drie dierentuinen: Zeist, Rhenen en Arnhem. Het Zeister Dierenpark is tijdens de oorlog gesloten, na de oorlog kreeg Amersfoort een dierentuin. Een andere bezienswaardigheid is de Pyramide van Austerlitz.


Wandelen en fietsen langs spoorwegerfgoed. Bij de opening van de tentoonstelling Utrecht Spoorstad in december 2018 werd ook het bijbehorende boek gepresenteerd: 175 jaar Utrecht Spoorstad. Wandelen en fietsen langs spoorwegerfgoed.

Dit boek is geschreven door Kees Volkers, historisch geograaf. Kees heeft tientallen boeken en gidsen op zijn naam staan. In dit boek heeft hij een wandelroute en een fietsroute uitgezet langs de vele spoor­gerelateerde beziens­waardigheden die Utrecht telt.

Uitgegeven door Stokerkade in samen­werking met het Utrechts Archief, 2018. ISBN 9789079156467.



Zie ook:

Meer lezen:





vorige       start       omhoog