Woningen langs het spoor

Dienstwoningen, spoorwoningen, stationschefwoningen, wachtposten, blokposten. Met een filmpje waarin Kees van de Meene een aantal van deze begrippen uitlegt.



Nummering van spoorwoningen

De nummering van de woningen is meestal volgens de kilometrering van de lijnen. Wat betreft het gerelateerd zijn aan de kilometerligging is het zo dat wachtershuisjes en woningen geplaatst werden op onderlinge afstanden van 1 á 2 km. Het is niet zo – in tegenstelling tot bijvoorbeeld bovenleidingportalen – dat een woning het kilometercijfer draagt van de plaats waar de woning staat.

Wachterswoningen en wachthuisjes waren met name ook bedoeld voor de baanwachters die regelmatig de baan moesten schouwen. De vereiste wegwachterswoningen en –huisjes, zo zegt hoofdstuk VI van Instructie 5 betreffende de Staatsspoorwegen d.d. 26-9-1860, werden bij voorkeur geplaatst bij overwegen, bruggen en wissels. Woningen werden opgericht op de punten die meer dan 2000 m. van bewoonde plaatsen verwijderd zijn. Anders kan worden volstaan met een wachthuisje. Het ARD van 1875 schrijft nog voor dat de baan minstens drie keer per dag geschouwd moet worden.

We denken nog wel eens dat woningen altijd bij overwegen staan, maar zoals bijvoorbeeld langs Nijmegen – Cuijk zijn en waren er diverse woningen waar geen overweg in de buurt te bekennen was. Als er veel bruggen en/of overwegen waren kwamen er meer woningen.

De nummers van de woningen lopen vaak wat achter bij de kilometrering van de lijnen. Zo ligt, om wat voorbeelden te noemen, bij SS-aanleg Ah-Lw woning 7 bij km 13,0, woning 44 bij km 55,5, woning 131 bij km 133,8. Op Ah-Vl woning 5 bij km 7,1, woning 30 bij km 37,3, woning 61 bij km 69,3. NCS: op Ut- Kpn woning 26 bij km 26,7, woning 74 bij km. 97,2. HSM: Asd-Rtp woning 2 bij km 1,4, woning 44 bij km 38,8, woning 101 bij km 83,1. Asd-Zp woning 4 bij km 6,2, woning 97 bij km. 98,5.

Vanaf Hilversum telden de woningnummers, met een “A” als toevoeging, door richting Lunetten: woning 33A bij km 1,2 (Soestdijkerstraatweg), woning 52A bij km 17,7 (Koningsweg Utrecht). Ook bij de NRS waren de woningen per lijn genummerd.

Als er alsnog bij een wachthuisje een woning werd gebouwd kreeg die woning in het algemeen het nummer van het wachthuisje. Nieuwe woningen kregen vaak het nummer van een nabijgelegen bestaande woning met een letter als toevoeging.

Langs lokaalspoorwegen stonden veel minder woningen dan langs hoofdspoorwegen. Langs de GOLS waren de woningen doorgenummerd: Wwg-Zvg woning 1-7, Dtc-Rl woning 8 en 9, Wwg-Nd woning 10 en 11, Rl-Hl woning 12-17, Bko-Eg: woning 19 en 20. Ook op de HESM waren de woningen doorgenummerd, zie de – niet geheel complete – tekening in OdR 1974-7 blz. 144.

Met dank aan Kees van de Meene, augustus 2012.



Woningen langs de Oosterspoorbaan

Langs de lijn Hilversum-Maliebaan-Lunetten kregen de woningen van de HIJSM een A achter het nummer, ter onderscheiding van de woningen aan de spoorlijn naar Amersfoort. De nummering liep van 33A tot en met 52A. Enkele woningen bestaan nog steeds.


Model van woning 33A bij de stopplaats Soestdijkerstraatweg in Hilversum. Foto gemaakt op de baan van Modelbouw Vereniging Hilversum door Rienk Nauta, 12 oktober 2013.


Op 8 september 1973 maakte ik bij woning 34A aan de spoorlijn Hilversum-Utrecht foto's met een tussen de rails geplaatste camera. De woning is inmiddels verdwenen.


Utrecht, 10 augustus 1942. Een van het station Maliebaan komende stoomloc remt niet op tijd en duwt de houten wachtpost op de overweg in de Burgemeester Reigerstraat. De familie van mevrouw Van Wakeren, de overweg­wachteres, kijkt in de camera. Foto's collectie Fred Meijer.


Utrecht, 5 maart 2020. Treinstel 273 verlaat het Spoorwegmuseum. Het is op weg naar Horst-Sevenum ter gelegenheid van de opening van de railverbinding met Greenport Venlo. Rechts woning 47B, een van de vier spoorwoningen die hier vroeger stonden (47A t/m D) en waarvan er nog twee over zijn. Foto Rob van der Woude.


Utrecht, 25 mei 2013. Woning 47A, in de achtergrond woning 47B. Op de blinde muur rechts is later een schildering aangebracht: Buys Ballot en het dopplereffect.


Utrecht, 25 juli 2010. Vroegere spoorwoning aan de Zonstraat, vlak bij het Spoorwegmuseum. De muur heeft een foute kleur gekregen en het geschilderde nummer klopt niet: dat zou 48A moeten zijn.


Overweg in de Koningsweg, Utrecht

Utrecht, Koningsweg. Overwegwachteres mevrouw De Groot in actie. Ze woonde in woning 52A die hier nog steeds staat. De foto's zijn gemaakt in het begin van de jaren vijftig, te zien aan de turquoise 1100 die voorbij komt. De trein rijdt richting Lunetten. De overwegwachteressen droegen een cape met rode voering. De komst van een trein werd aangekondigd door een seinklok. Bij het seinhuis van het Spoorwegmuseum is tegenwoordig nog zo'n klok te zien. Foto's beschikbaar gesteld door Rob de Groot, kleinzoon van mevrouw Mijnoudje de Groot-Bankert, de eerste vrouwelijke overwegwachter van Nederland.


Utrecht, 9 september 2012. Woning 52A bij de overweg in de Koningsweg. In november 2012 is de spoorlijn hier opgebroken en is de overweg dus verdwenen. De woning staat er nog steeds. In de voortuin staat een grenspaal uit de Romeinse tijd. Althans: een veel later geplaatste betonnen paal die aangeeft hoever het hier vandaan is naar Trajectum (Utrecht): 1,98 km. en naar Fectio (Vechten): 4,24 km.


Utrecht, 9 september 2012. Treinstel 273 passeert als Heimwee Express de overweg in de Koningsweg. Dit was een van de laatste keren dat deze overweg door een trein werd bereden.

Utrecht, 6 juni 2018. In tegenstelling tot 2012 heb ik voor deze foto geen gevaarlijke toeren hoeven uithalen. Het spoor vanaf het Spoorwegmuseum tot aan Lunetten is opgebroken. Een deel hiervan is nu fietspad. De bovenleidingportalen heeft men voor de aardigheid laten staan.

Utrecht, 6 juni 2018. Een gedenkteken ter herinnering aan de vroegere overweg. In het Rode Kruisgebouw in de achtergrond zit sinds kort de sympathieke boekwinkel Books4Life. Op mijn fiets heb ik hier zojuist een partijtje overtollige boeken afgegeven.

Tekst op het gedenkteken

Sinds de aanleg van de Oosterspoorbaan in 1874 vormde de spoorwegovergang aan de Koningsweg een obstakel voor het uitgaande verkeer richting Bunnik en Wijk bij Duurstede. Bij de overwegwachterswoning klonk een bel­signaal (seinklok) als er een trein naderde; de spoorbomen werden tot in de jaren zestig met de hand bediend. De functie van overwegwachteres was geen fulltime baan, maar vereiste wel permanente aanwezigheid. Het was daarom een van de weinige vrouwenbanen bij de spoorwegen.


Bussum-Zuid, 19 april 1969 (treinstel 765) en 30 augustus 2008 (ICM). Wachterswoning 26 is verdwenen.


Hilversum, juni 1988. Woning 28 bij de Crailose brug. De trein komt uit de richting Bussum. Foto Jeroen Kooij.


De binnenkant van woning 31

Hilversum, 17 februari 2007. Woning 31 aan de Liebergerweg. Vroeger was hier een overweg. Toen deze foto werd gemaakt woonde hier nog een dochter van de vroegere baanwachter. Rechts staat de oude douane­loods waar inmiddels zoveel aan verbouwd is dat deze niet meer als zodanig herkenbaar is. Foto Rienk Nauta.

Begin 2017 is de woning verkocht. Er viel veel aan te moderniseren. Bekijk deze woning van binnen (pdf).


Hilversum, 25 juli 1958. Wachtpost 32. In een aanbouw aan de kant van de spoorlijn bevond zich seinhuis IV. De fotograaf stond bij de overweg in de Ooster Enghweg. De trein rijdt richting Baarn. Foto Kees van de Meene. Meer spoorwoningen in Hilversum.


Een spoorwoning in Laren

Dienstwoning 33 bij de overweg in de Albert Schweitzerweg, 31 maart 1974 en 8 maart 2007. Bij deze woning was tot 1959, toen het automatisch blokstelsel werd ingevoerd, blokpost Q ondergebracht. Van 1874 (de opening van de spoorlijn) tot 1898 stopten er ook treinen: hier bevond zich de halte Zwarteweg. De kleurenfoto is gemaakt door Rienk Nauta. De woning is een tijd lang verwaarloosd maar lijkt nu weer te worden bewoond. Door een merkwaardige loop van de gemeentegrenzen van Hilversum, Baarn en Laren staat dit huisje in Laren. Meer spoorwoningen bij Baarn.



Posten en woningen langs de lijn Utrecht–Arnhem

Langs de lijn Utrecht–Arnhem droegen de woningen volgnummers, beginnend bij 1 in Utrecht. Wachtpost 6 heeft bij Vechten gestaan, wachtpost 7 bij km 42,145 (Bunnik), wachtpost 8 bij km 47,416, wachtpost 9 bij km 50,262 (Driebergen-Austerlitz). Hiervan zijn geen sporen meer te vinden. Verderop langs de lijn staan nog enige voormalige dienstwoningen. Zie ook het kaartje in Bunnik en omgeving.

Meerveldscheweg

De spoorlijn Utrecht–Arnhem, na de elektrificatie in 1938. Wachtpost 5 stond aan de Meerveldscheweg bij Utrecht (tegenwoordig Mereveldseweg). De foto is genomen richting Bunnik. De armseinen zijn nog van het oude model. Op deze plaats heeft van 1900 tot mei 1926 een halte gelegen. Foto collectie Nico Spilt. De kleurenfoto is gemaakt op 17 augustus 2012. Het lichtsein links is nog niet in gebruik.

Vechten

Bij Vechten, een gehucht tussen Utrecht en Bunnik, is een overweg waar wachtpost 6 stond. Ook stond er een dubbele woning waarin de overwegwachters woonden, met de nummers 6A en 6B. In woning 6B woonde Roelof Koops met zijn gezin. Hij was hier overwegwachter van 1921 tot circa 1955. Tot 1933 was hier ook een stopplaats. Foto's uit het familiealbum van zijn dochter Dina Mulder-Koops. De foto's zullen rond 1950 zijn gemaakt. Het treinstel mat.'46 komt uit Utrecht en passeert de overweg. Links in de achtergrond wachtpost 6 van waaruit de overweg werd bediend.

Blokpost Bunnik

Blokpost Bunnik (km 42,5) gefotografeerd in de stijl van O. Winston Link door Rob Reinders.

Station Bunnik

Het oorspronkelijke station Bunnik werd op 1868 geopend. Het stationsgebouw op deze foto stond hier van 1901 tot 1958, maar al op 15 mei 1938 ging het station uit dienst. Daarna bleef hier nog wel een laad- en losplaats. Op de foto is woning 7 te zien (km 42,145). Lees hier meer over.

Driebergen-Austerlitz

 

Aan de Verlengde Traaij werd op 1 september 1932 de halte Driebergen-Austerlitz in gebruik genomen. Men mikte op bezoekers van de Pyramide van Austerlitz. Een groot succes was de halte kennelijk niet, want op 15 mei 1938 kwam ze weer te vervallen. Er zijn tegenwoordig geen sporen meer van te vinden. De Traaij is iets verlegd en loopt nu onder de spoorlijn door.

Ede

Ede, 4 september 2011. Dubbele woning (19A en 19B) bij de overweg Sijsselt. De tegemoetkomende trein is aan het vertrekken uit Ede-Wageningen.

Wolfheze

Wolfheze, 4 september 2011. Dubbele woning naast het station, gefotografeerd vanuit een rijdende trein.

Oosterbeek

Oosterbeek, 9 december 2015. Een treinstel Plan V op weg naar Arnhem. In de achtergrond een voormalige dubbele dienstwoning uit de naoorlogse wederopbouwtijd, een ontwerp van Van Ravesteyn. Meer over dit soort woningen op www.railtrash.net/...


Kleine stations en afgelegen posten waren dikwijls niet op het waterleidingnet aangesloten. Drinkwater werd aangevoerd met behulp van waterwagens. Een 1700 levert een nieuwe voorraad af bij een wachtpost. Naar een schilderij van Hans Kaas (met toestemming).


Driehoogteseinen van het lichtseinstelsel '46. De foto is rond 1950 gemaakt bij 's-Hertogenbosch, bij de splitsing van de lijnen naar Utrecht en Nijmegen, vlak voor de Dieze-brug. Woning 39 is begin 2012 gesloopt. In 2013 is de Diezebrug vervangen. Archief Vialis-NMA.


Hilversum, 30 januari 1964. Dienstwoning stationschef, enkele maanden voor de sloop. De laatste bewoner van deze dienstwoning is vermoedelijk stationschef W.C. Palsenberg geweest. Foto Edward Bary. Meer over deze woning.


Bilthoven

Bilthoven, 12 november 2011. Deze vroegere stationschefswoning is in 2012 gesloopt. Ze kreeg daarna bij het Spoorwegmuseum een nieuw leven. Meer over deze woning.

Bilthoven, 3 mei 2003. Op deze plek kruiste de lijn naar Zeist de Julianalaan. Hier stond ook het enige overweg­wachtershuis langs deze spoorlijn. Aan de gevel de naam "de Overweg". In 2015 is deze woning gesloopt en vervangen door een villa met een hoog hek eromheen. Verderop staan nog twee stationschefwoningen.


Tilburg – Turnhout

Alphen-Chaam, 4 augustus 2013. Wachterswoning 18 van de voormalige spoorlijn Tilburg–Turnhout. Treinen rijden hier al lang niet meer, maar je kunt er prima fietsen. De lijn is in 1867 aangelegd door de Grand Central Belge, met op de grens bij Baarle-Nassau een veel te groot station. Tot 1934 vond er reizigersvervoer plaats en tot 1973 reden er nog goederentreinen. Foto's Hans de Kroon (†).


Stichting Stoomtrein Tilburg-Turnhout

Het Nederlandse deel van de lijn is in gebruik geweest bij de Stichting Stoomtrein Tilburg-Turnhout (SSTT). De SSTT heeft bestaan van 1974 tot 1982. Omdat de SSTT zich niet aan de afspraken hield, heeft NS het contract opgezegd. In het begin werd er gereden met loc 3737 van het Spoorwegmuseum, een sneltreinloc die niet geschikt is om veel­vuldig te boemelen en die daardoor veel schade heeft opgelopen. De 3737 heeft later nog wel gereden, maar is nooit meer helemaal hersteld van het avontuur.

De andere loc, zadeltank 8826 (geen gezicht voor een lokaaltrein), is na het failliet van de SSTT naar de ZLSM gegaan. Ook heeft men nog even gereden met een van de VSM over­genomen Duitse tenderloc. Door ondeskundig handelen van NS-personeel liep deze loc tijdens het transport naar Tilburg ernstige schade op, waardoor ze in feite onbruikbaar werd. Deze loc heeft hierna nog jaren bij het Autotron in Rosmalen gestaan.


Crailoo of Baarn?

D-trein 18 heeft vertraging! Hans de la Rive Box, geïllustreerd door B. Mohr. Becht, Amsterdam, 1935. Het verhaal speelt zich af langs de spoorlijn Hilversum-Bussum. De auteur staat bekend om zijn grondige research, maar klopt het ook allemaal? *)

"Eerst kreeg je, van Hilversum afkomend, de zogenaamde Crailose brug, een klein koepel­vormig stenen gevaarte dat een schakel vormde in het fietspad dat van de Bussumer grintweg dwars door de heide langs de militaire kogelvangers naar Crailo lijnde om uit te komen op de nieuwe rijksweg Amsterdam-Amersfoort. En na de brug, enige honderden meters verder naar Bussum toe, bevond zich Blokpost 39. Een stijf stenen huisje met op de kale zijmuur met reuzenletters een wit gekalkte 3 en 9, een strookje moestuin, een kippenhok, een schuurtje en een grijs geschilderd belsignaal in de vorm van een enorme bus."

*) Goed: rijksweg Amsterdam-Amersfoort is aangelegd in 1930. Fout: blokpost 39 heeft nooit bij Crailo gestaan (en het is Crailoo), en voor het "koepelvormig stenen gevaarte" zal de voet­gangers­brug bij Baarn model hebben gestaan.




Heropening antieke blokpost in Spoorwegmuseum

Op 6 juni 1910 kwam in Elst de blokpost ‘Arnhemschestraat’ in gebruik langs de spoorlijn tussen Nijmegen en Arnhem. Tot 1918 was hier ook een halte en konden reizigers in het houten gebouwtje een treinkaartje kopen. Het gebouwtje, dat van 1910 tot 1980 dienst heeft gedaan, is geheel gerenoveerd en is sinds 2 september 2017 opengesteld voor publiek.

Blp Ahst

Spoorwegmuseum, 2 september 2017. Met een aantal andere vooraanstaande spoorkenners was ik uitgenodigd om de officiële opening van blokpost Arnhemschestraat bij te wonen. Het historische gebouwtje staat al jarenlang bij het museum, maar van binnen was er weinig aan te zien. Dankzij een bijdrage van de Vrienden van het Spoorwegmuseum heeft de post nu ook een levensecht interieur gekregen, compleet met bloktoestel. Foto Edward Bary.

P8 bij de Blp

Elst, 27 mei 1972. Loc 38 2383 tijdens een rondrit door Nederland. Rechts post Ahst (Arnhemschestraat), die tegenwoordig bij het Spoorwegmuseum staat. Foto Adriaan Pothuizen.

Kees van de Meene over blokposten

Spoorwegmuseum, 2 september 2017. Ter gelegenheid van de opening van blokpost Arnhemschestraat gaf Kees van de Meene een presentatie over blokposten en aanverwante onderwerpen.

Ook de Nationale Ziekenomroep besteedde aandacht aan de opening. Zie ook dit filmpje van het Spoorwegmuseum.


Zie ook:




vorige       start       omhoog