Spoorwegmuseum Utrecht

Het in 1954 geopende Spoorwegmuseum aan de Maliebaan heeft inmiddels verschillende moderniseringen achter de rug. Of elke verandering een verbetering is, daarover zullen de meningen verschillen.

Persoonlijke herinneringen

Als ik kijk naar wat er inmiddels allemaal verdwenen is, dan over­heersen bij mij de nostalgische gevoelens. Anderzijds hebben mijn dochters altijd veel plezier gehad aan de bezoekjes die we in de jaren tachtig bijna elke zondag aan het museum brachten. Wij woonden namelijk bijna in de achtertuin; onder de dakpannen van ons huisje zat nog steeds het roet van het stoomlocdepot dat hier vroeger was!

Herinnering aan het Spoorwegmuseum (pdf). Mijn dochter Charlotte schreef deze herinnering in het najaar van 2005, toen ze 17 was, voor school.

Grote verbouwingen

Het museum is twee keer ingrijpend veranderd: in 1989 en 2005. Het is bij elkaar een leuk museum geworden, maar als ik mocht kiezen geef mij dan maar weer het saaie museum dat het vroeger was, met weinig bezoekers en met een oude suppoost die in zijn glazen huisje op het perron meestal zat te slapen (foto rechts uit 1975).

Hieronder ook informatie over de Vrienden van het Spoorwegmuseum.

Begin van het Spoorwegmuseum

"Nederlandsch Spoorweg Museum - Utrecht - Moreelse­laan 4 (bij 't Station). Verkeersontwikkeling van 100 jaren. Geschiedenis en Techniek. Behalve Maandags op alle dagen open van 11 tot 4 uur. Entree ƒ 0.10. - Voor scholen ƒ 0.05."

Strooibiljet uit 1934. Collectie Nico Spilt.

Lees meer over de oprichting en de eerste jaren van het Spoorwegmuseum. Ook over de nooit gerealiseerde nieuwbouwplannen naast Utrecht CS.

Maliebaan

In onze praktijk komen we dit regelmatig tegen: Malibaan waar Maliebaan zou moeten staan. Dit voorbeeld zag ik in 2014 op de site van de Vrienden van het Spoorwegmuseum. Malie komt van een oud Frans balspel: mail. Een soort golf, dat werd gespeeld op een Champs de Mail. In Londen heb je een Pall Mall, in Utrecht en Leiden een Maliebaan. En als je wilt demonstreren tegen de Talibaan of tegen ingrijpen in Mali, dan ga je naar het Malieveld in Den Haag.

Nederlandsch Spoorwegmuseum. "Enkele plaatjes met een kort woord ter inleiding door Henri Asselberghs." Amsterdam, juli 1945.

Op het omslag een werkend model van een "Zeppelin" van de NCS, de latere serie NS 3600.

Het museum werd in 1927 opgericht en was aanvankelijk ondergebracht in een van de hoofdgebouwen van de NS in Utrecht. Aan de basis lag de verzameling van spoorwegbeambte G.W. van Vloten. De collectie omvatte voornamelijk afbeeldingen, documentatie en attributen. In de jaren dertig werden de eerste initiatieven genomen tot behoud van oud spoorwegmaterieel. Als gevolg van de oorlog ging een deel hiervan verloren. Na tijdelijk ondergebracht te zijn geweest in het Rijksmuseum te Amsterdam, kon het museum in 1954 weer terugkeren naar Utrecht. Het werd ondergebracht in het in 1939 gesloten Maliebaanstation. Er was hier veel meer ruimte om de collectie aan het publiek te tonen. Ook kon er nu historisch materieel worden opgesteld. In 1941 had architect Van Ravesteyn een spoorwegmuseum ontworpen dat vlakbij Utrecht CS zou moeten komen, maar deze plannen zijn niet doorgegaan.

Het boekje laat een zeer klein deel van de collectie zien, waaronder een demonstratiebaan waarmee de werking van het armseinstelsel werd toegelicht. Op de foto zien we twee DE3-stellen rijden. Deze baan is niet meeverhuisd naar het Maliebaanstation. Daar is een grote andere baan gebouwd, waarmee het lichtseinstelsel werd toegelicht.

Klaar achter? Door J.B. Uges (Nono). Uitg. Andries Blitz, Amsterdam, 1932.

Ingeleid door de directie der Nederlandsche Spoorwegen: "... geen zwaarwichtig, weten­schappelijk, technisch of economisch werk, maar een luchtige, populaire causerie, waarin de auteur het spoorwegbedrijf met zijn vele aspecten in vogelvlucht laat zien."

In het boek staat ook een hoofdstuk over het begin van het spoorwegmuseum.

Vurig spoor. Een beknopte gids voor bezoekers van het Nederlands Spoorwegmuseum, door Henri Asselberghs. Deze gids is uitgegeven in 1960, zes jaar na de opening van het Spoorwegmuseum aan de Maliebaan. Henri Asselberghs was toen directeur van het museum. Zijn dochter Marie-Anne is later directeur van het museum geworden, na een lange periode waarin dr. F.F. de Bruijn directeur was.

Als water en vuur. Een ontdekkingsreis vol avontuur door het rijk der spoorwegen in heden en verleden. Door Leonard de Vries. Uitgegeven door de Gemeente Utrecht in 1960. Dit boekje werd uitgereikt aan scholieren die in juli 1960 de lagere school verlieten. Met aan het eind een oproep om eens een bezoek te brengen aan het Spoorwegmuseum bij de Maliebaan.

De stoomlocomotieven en de locomotiefmodellen in het Nederlands Spoorwegmuseum. Door J.J. Karskens. Uitgeverij H. Stam, Haarlem 1965.

Trams en treinen in het Spoorwegmuseum. In 1978 door het Spoorwegmuseum uitgegeven gidsje waarin M.A. Asselberghs de langs de perrons opgestelde treinen en trams beschrijft.

Nederlandsch Spoorwegmuseum. Blanco notitieboekje met het portret van George Stephenson.

Dit boekje komt uit de nalatenschap van mevrouw Asselberghs. Zij wilde na haar terugtreden als directeur niets meer met het museum te maken hebben. Haar persoonlijke collectie is versnipperd geraakt en is bij verschillende handelaren terecht gekomen. Op een beurs heb ik een paar boekjes gekocht. Ook via Marktplaats heb ik geprobeerd wat dingen te kopen, maar de betreffende handelaar reageerde daar vreemd op.

Met de groeten van Trijn. Spoorwegen op oude ansichtkaarten. Samengesteld door Marie-Anne Asselberghs, directrice van het Spoorwegmuseum. Bigot & Van Rossum, Blaricum 1971. ISBN 9061340632.

In memoriam Marie-Anne Asselberghs.

Nederlands Spoorwegmuseum. Een wandeling langs de verzameling. Door Marie-Anne Asselberghs. In 1987 uitgegeven door de Stichting Nederlands Spoorwegmuseum en de afdeling In- en Externe Betrekkingen van de NS. De auteur is vele jaren directeur geweest van dit museum, en voert ons in dit fraaie boekje langs de belangrijkste onderdelen van de collectie. Als vriend van het Spoorwegmuseum kreeg ik dit boekje gratis.

Trein in het klein. Honderd jaar industrieel vervaardigde miniatuurtreinen. Samenstelling A.J.H. van Marion en P.Y. Zandstra. Verschenen ter gelegenheid van de gelijknamige tentoonstelling in het Spoorwegmuseum van 11 mei t/m 13 september 1987.

Dit exemplaar komt uit de nalatenschap van mevrouw Asselberghs. Voorin staan de naam en handtekening van Lex van Marion.

Het Nederlands Spoorwegmuseum. Een boekje... Dit boekje werd samengesteld door het Nederlands Spoorwegmuseum, vormgegeven door NS-design, en uitgegeven in 1990.

Museumgids. Dynamisch vormgegeven gids uit 1997, uitgegeven door het Spoorwegmuseum. ISBN 908036701X.

Station Utrecht Maliebaan. Door Lex van Marion. Uitgave van het Spoorwegmuseum ter gelegenheid van het 125-jarig bestaan van het Maliebaanstation in 1999. In dit boekje, gefinancierd door de Vrienden van het Spoorwegmuseum, wordt de geschiedenis van de Oosterspoorweg door Utrecht en van het station aan de Maliebaan beschreven.

Jaarverslag Nederlands Spoorwegmuseum 2000-2003. De subtitel luidt "Groot onderhoud" en heeft betrekking op de grote verbouwing, waarbij het museum een "herpostionering als attractiemuseum" is toebedacht. Het jaarverslag is op een ik zou haast zeggen "attractieve" manier vormgegeven: het is namelijk tegelijk ook een bouwplaat van De Arend met zijn drie rijtuigen.

Met een valies vol dromen. Fotoboek over de verbouwing van het Spoorwegmuseum te Utrecht. Foto's Jan Lankveld en Gé Dubbeldam, interviews Pieter Webeling. Uitg. Look a Book, 2005. ISBN 9075818262. Het boek bestaat voornamelijk uit (fraaie) foto's. Verder staan er interviews in met de ontwerpers van de vier "Werelden".

Hester Kloosterboer, decorontwerpster bij het NOB, tekende voor Wereld 3. Ze brengt perfect onder woorden wat er fout is aan haar ontwerp: "Dat is het voordeel als je mensen in een karretje zet. Je kunt makkelijk de kijkrichting bepalen. Op de seconde precies regisseer ik wat zij zien, horen en voelen. Zo probeer je de zintuigen zoveel mogelijk te manipuleren." Maar dat is dus wat een museumbezoeker nu juist niet wil, die wil in zijn eigen tempo zijn eigen zintuigen manipuleren.

Denk om uw bagage! Museumgids 2006. Uitgave van het Sporwegmuseum. ISBN 9075818270. Hieronder een "exploded view", een tot bankpasformaat opgevouwen plattegrond van het museum.

De 'Bergkoningin' en de spoorwegen in Nederlands-Indië 1862-1949. Door ir. E. Krijthe. Uitgegeven door het Nederlands Spoorwegmuseum, Utrecht 1983. Dit boekje verscheen naar aanleiding van de komst van de 'Bergkoningin' naar het Spoorwegmuseum. Dit is de bijnaam van een door Werkspoor gebouwde gelede smalspoorstoom­locomotief, die in 1928 in dienst kwam bij de Staatsspoorwegen in Nederlands-Indië. In 1981 werd deze prachtige loc geschonken aan het Spoorwegmuseum (sinds 2005 is de loc verstopt in een kermisattractie). In het boekje wordt ook ingegaan op de geschiedenis van de spoorwegen in Nederlands-Indië tot het jaar 1949, toen het land onafhankelijk werd. Met veel oude foto's en twee losse spoorwegkaarten.

Royal Class. Koninklijk reizen per trein. Door Ben Speet. Uitgeverij Waanders, in samenwerking met het Spoorwegmuseum. Verhalen van reizende koningen, vluchtende keizers, op de trein wachtende prinsen en prinsessen en hun kostbare koninklijke treinen. Koningen en keizers maakten vanaf het prille begin veel en graag gebruik van de spoorwegen. Uiterst luxe treinen vervoerden hen naar alle uithoeken van hun land. De kleine prinses Wilhelmina werd bijvoorbeeld door haar moeder koningin Emma overal mee naar toe genomen, om haar aan het volk te tonen. Maar de trein werd ook gebruikt om privé of in het staatsbelang bevriende koninklijke families te bezoeken. Uitgegeven ter gelegenheid van de tentoonstelling 'Royal Class' in 2010. ISBN 9789040076749.

Klik hier voor meer royalty.

Een greep uit het Spoorwegmuseum. In 2005 uitgegeven dvd met diverse films over het ontstaan van het vernieuwde museum. Ook met historische opnamen uit de archieven van het Nederlands Instituut voor Beeld en geluid, Polygoon, de RVD en de 'NVSB' zoals de NVBS op de hoes wordt genoemd. De "wereld" waarin twee stoomlocs staan ingemetseld, blijkt te zijn ontworpen door een decorontwerpster van de NOS. Die zie je in de film tevreden rondlopen, alles rustig bekijkend. Ze geeft er totaal geen blijk van dat de bezoekers dat straks niet kunnen. Die worden in het donker in een karretje rondgereden, en krijgen af en toe een paar seconden lang de tijd om iets in zich op te nemen, voordat het licht weer uitgaat. Net als de televisie zeg maar.

De overval in het Spoorwegmuseum. Door Guus Betlem jr., met illustraties van Geerard van Straaten. Uitgeverij Kluitman, Alkmaar 1959. Meneer Bollebakker moet na sluitingstijd van het museum het geldkistje opbergen waar de ontvangsten van die dag in zitten. "Dat is niet zo'n groot bedrag want de entrees zijn niet hoog..." Een spannend boek voor jongens van 8-12 jaar!

Heeft een trein een stuur? 50 vragen van kinderen over treinen. Door Christa Carbo. Uitgeverij Gottmer, in samenwerking met het Spoorwegmuseum, 2012. ISBN 9789025751708. € 9,95

Ik krijg weleens de vraag of ik een leuk boek weet voor kinderen die geïnteresseerd zijn in treinen. Dit is een prima boekje voor kinderen die goed kunnen lezen. Spoortechnisch klopt het ook allemaal behoorlijk, behalve de uitleg over de werking van de seinen. In het boekje staat dat die worden bediend door de treindienstleiders, maar de meeste seinen worden bediend door de rijdende treinen zelf. Het automatisch blokstelsel dus, en dat is niet zo ingewikkeld om uit te leggen. In het boekje wordt ook geschreven over het rustgevende kedeng-kedeng van treinen, maar dat doen treinen al heel lang niet meer sinds de spoorstaven aan lange stukken worden gelast. Ik denk dat de schrijfster zelf weinig in de trein zit.

Staal, stoom & stroom. De treinen van het Spoorwegmuseum. Een uitgave van het Spoorwegmuseum uit 2013. ISBN 9789080367005.

Omdat ik alle collectieoverzichten wil hebben die het Spoorwegmuseum ooit heeft uitgegeven, kocht ik begin 2014 ook dit boek. Goed verzorgd en duidelijk geschreven door kenners van de materie. Dat laatste is geen verrassing voor wie de namen in het colofon beziet. Waaruit mijn bijdrage bestaat is me overigens niet duidelijk; mogelijk heb ik eens via de mail een vraag beantwoord. Of men heeft gebruik gemaakt van mijn site, wat ik ook alleen maar leuk vind. Een present­exemplaar heb ik dan weer niet gekregen, dus dit boek heb ik uit eigen middelen moeten bekostigen.

Nederlandsch Spoorwegmuseum. "Enkele plaatjes met een kort woord ter inleiding door Henri Asselberghs." Amsterdam, juli 1945. Het oudste exemplaar uit mijn collectie boekjes van het Spoorwegmuseum.

Sporen naar het front. Spoorwegen en oorlog. Guus Veenendaal. WBOOKS in samenwerking met het Spoorwegmuseum, 2013. ISBN 9789066300941.

Vanaf het begin van de spoorweg gebruikten militairen het nieuwe vervoermiddel voor hun doeleinden. In 1830 ging het nog maar om het vervoer van een paar honderd man van Manchester naar Liverpool. Spoedig daarna werden complete legers door Pruisen, Frankrijk en Rusland per spoor naar de slagvelden gebracht. Niet alleen in Europa, maar ook in Noord-Amerika en Europese koloniën in Azië en Afrika. Een eerste spoorlijn die uitsluitend voor militair vervoer diende was een lijn op de Krim in 1855. Er zouden er vele volgen. Zware kanonnen konden op rails gezet worden om zo de vijand van grote afstand te bestoken.

Dit boek verscheen in 2013 ter gelegenheid van de tentoonstelling Sporen naar het front in het Spoorwegmuseum.

Iconen van het spoor. Frederik Willem Conrad, spoorweg­pionier. Tentoonstellingsmagazine uit 2014, uitgegeven door het Spoorwegmuseum ter gelegenheid van 175 jaar spoor.

Conrad wordt gezien als de grondlegger van de Nederlandse spoorwegen. In dit magazine wordt dit door conservator Jos Zijlstra goed beschreven. In het museum zelf was het aan Conrad gewijde gedeelte helaas wat kinderachtig opgezet. Gelukkig waren in het museum ook een aantal prachtige iconen te zien, bestaande uit diverse buitenlandse stoomlocs uit de begintijd van de spoorwegen.

Toegangsbiljet Spoorwegmuseum Utrecht. Er staat geen datum op, maar het zal uit de vroege jaren 70 stammen. Toegang toentertijd 2 gulden

Op zondag 28 juni 2009 was het vanwege werkzaamheden een dooie boel bij Blokpost Bunnik, dus voor mijn dagelijkse dosis treinenlucht ben ik even naar het Spoorwegmuseum gefietst. Ondanks mijn gevorderde leeftijd red ik dat in een half uur.

De toegang was voor mij als vriend van het museum gratis.

Toegangskaartje Spoorweg­museum, 24 juli 2014. Prijs 16 euro (35 gulden).

Ik was nog steeds "vriend", maar voor een te laag bedrag zodat ik de volle mep moest betalen. Inmiddels heb ik een museum­jaarkaart waarmee ik vrijwel alle Nederlandse musea gratis kan bezoeken.

Suikerzakjes uit de tijd dat een kopje koffie duurder was dan de toegangsprijs.

Dagretour naar het Spoorwegmuseum. Hiermee konden alle NS'ers met 50% korting het museum bezoeken. Uitgegeven op 8 augustus 2012 ter gelegenheid van het 175-jarig bestaan van de NS. In 2014 bestonden de spoorwegen opnieuw 175 jaar.

Elk tweede weekend van de maand reed de Heimwee Express. Een historische trein van het Spoorwegmuseum maakte enkele slagen naar een plaats in de omgeving. Aanvankelijk was dat Maarsbergen of Hilversum, later Amersfoort. Ik reed op 12 april 2015 weer een keer mee. Net op tijd, want in december van dat jaar is het museum gestopt met de Heimwee Express.

Bron: vroegere website van het museum en eigen waarnemingen. Aanvullingen en opmerkingen welkom. Overzicht voor het laatst aangepast in december 2017. Zie ook www.nmld.nl/nl/collectie/12.

Rollend materieel van het Spoorwegmuseum. Hieronder vallen niet het statische museummaterieel (zoals de oude stoomlocomotieven) en De Kameel (dit directievoertuig is eigendom van NS). Rollend is niet altijd hetzelfde als dienstvaardig (dit geldt bijvoorbeeld voor loc 3737).

➀ in 2009 gesloopt.
➁ eind 2011 overgebracht naar Bahnpark Augsburg.
➂ twee andere Plan W-rijtuigen (4105 en 4107) zijn gedoneerd aan de Stichting Stoomtrein Fryslân; nadat deze failliet ging zijn deze rijtuigen terechtgekomen bij de Stichting Historisch Dieselmaterieel.
➃ Zweedse stoomloc, uitgeleend aan de ZLSM.
➄ Het Spoorwegmuseum bezit ook drie locomotoren: 311 (groen), 345 en 362 (met telescoopkraan). Hiervan is in elk geval de 311 dienstvaardig. Verder zijn er behalve de 629 nog enkele andere Hippels aanwezig. Of deze locs onder de museumcollectie of onder het rollend materieel vallen is niet duidelijk.

Spoorwegmuseum Utrecht, 4 juli 2010. Selfie tijdens een bezoek aan de tentoonstelling Royal Class. In 1970 kostte een toegangskaartje voor het museum een gulden. In 2010 was dat opgelopen tot dertig gulden (13,50 euro). Maar als lid van de Vereniging Vrienden van Het Spoorwegmuseum mocht ik, door 30 euro per jaar te betalen, het museum zo vaak bezoeken als ik maar wilde.

Utrecht, 24 januari 2014. Ik kom al sinds 1959 in het Spoorwegmuseum. Dat schept toch een band. Ik heb ook lang vlakbij het museum gewoond en ging toen regelmatig even langs. Veel betaald personeel had het museum niet, dus de toegangsprijs was laag. En als je Vriend van het Spoorwegmuseum hoefde je helemaal geen toegang te betalen.

Vriendschap is mooi, maar...

Ik ben sinds de jaren 70 "vriend" van het museum. Begin januari 2014 - het contributiejaar 2014 was reeds begonnen - kregen de vrienden bericht dat het lidmaatschap 233% duurder was geworden. De verhouding tussen het lid­maatschap en de toegangsprijzen van het museum was in de loop der jaren scheefgegroeid, aldus het bestuur. In de brief stond niet dat dat te maken heeft met de nogal uitbundige stijging van die toegangsprijzen.

Vriendschap is mooi, maar wij zijn Gekke Henkie niet. Per jaar 100 euro betalen om onbeperkt toegang te krijgen tot het museum, terwijl een museumjaarkaart 50 euro kost? Daar­mee kun je onbeperkt bijna alle Nederlandse musea in, inclusief het Spoorwegmuseum. Een mooie oplossing voor wie zoals ik een paar keer per jaar een uurtje komt kijken. (Je kunt weliswaar vriend worden voor 20 of 50 euro, maar dat is zonder onbeperkte toegang.)

Tegenwoordig kan iedereen zijn eigen postzegels laten maken. In 2010 werd dat gedaan door de veertigjarige Vereniging Vrienden Nederlands Spoorwegmuseum.

Dienstmededeling en Vriendendienst

Medewerkers en vrienden van het Spoorwegmuseum kregen een paar keer per jaar het gecombineerde magazine Dienstmededeling/Vriendendienst thuisgestuurd. Sinds oktober 2017 zijn deze bladen gescheiden. Dienstmededeling verschijnt nu digitaal (in september 2016 verscheen al een proefnummer.)

Vriendendienst blijft vooralsnog twee keer per jaar op papier verschijnen. Daarnaast verschijnt sinds juli 2017 elke maand Vriendendienst - digitaal:

Zie ook

• Het begin van het spoorwegmuseum
• Beeldentuin van het Spoorwegmuseum
• Demonstratiebaan seinwezen
• Meekijken in de cabine
• Depot Blerick van het Spoorwegmuseum
• In memoriam Marie-Anne Asselberghs
• Afscheid Paul van Vlijmen
• In welke musea ben ik geweest?
• Rail Rookies
• Nederlandse Spoorwegen (historie)
• Herinnering aan het Spoorwegmuseum (pdf)

Op internet

• Website van het museum
• Digitale collectie van het museum
• Vrienden van het Spoorwegmuseum
• Ansichtkaarten (Flickr)

Activiteiten van de Vrienden

• De catacomben van het museum (november 2016)
• Heropening blokpost Ahst (september 2017)
• Hoe loc 1201 weer turquoise werd (december 2017)
• Geschiedenis van de Maliebaan (mei 2018)

vorige       start       omhoog