De vooroorlogse DE3

In de jaren 30 verschenen in Duitsland snelle, gestroomlijnde dieseltreinstellen op de baan. Ook de NS besloot om dergelijke treinstellen te ontwikkelen. Deze zouden dienst gaan doen op het "middennet" rondom Utrecht. In het begin waren er problemen met de motoren. Tijdelijk werden toen stoomtreinen ingezet. Deze "stoomdiesels" bleken zich goed aan de krappe dienstregeling te kunnen houden, maar moesten hun positie uiteindelijk toch overgeven aan de dieseltreinstellen.

De diesels waren een groot succes. "Diesel" stond voor vooruitgang. Er verschenen allerlei producten waarbij men een relatie legde met deze moderne treinen, waaronder zelfs een wasmiddel met de naam "Diesel" en een dieseltrein op de verpakking! Later verschenen er ook gestroomlijnde elektrische treinstellen mat.'36. Het publiek liet zich niet van de wijs brengen door de stroomafnemers, en bleef over "diesels" spreken. Literatuur: Op de Rails 1994-10, blz. 376.

Een dieseltreinstel op een strooibiljet van het Spoorwegmuseum. In romeinse cijfers is het jaartal 1934 aangegeven. De tekst achterop dit biljet luidt: Nederlandsch Spoorweg Museum - Utrecht - Moreelselaan 4 (bij 't Station). Verkeersontwikkeling van 100 jaren. Geschiedenis en Techniek. Behalve Maandags op alle dagen open van 11 tot 4 uur. Entree ƒ 0.10. - Voor scholen ƒ 0.05. Rechts een pak "Diesel" in het Spoorwegmuseum, 29 mei 2005.

De treinstellen zijn gebouwd door de drie Nederlandse fabrikanten uit die tijd: Allan in Rotterdam, Beijnes in Haarlem en Werkspoor in Utrecht. De motoren werden geleverd door de firma Maybach uit Duitsland. In het begin waren er problemen met de motoren. Werkspoor had van NS opdracht gekregen om de Maybach-motoren met een lager toerental te laten draaien dan waarvoor ze waren ontworpen. Daardoor ontstonden er heftige trillingen die eerst moesten worden verholpen. Tijdelijk werden toen stoomtreinen ingezet. Deze "stoomdiesels" bleken zich goed aan de krappe dienstregeling te kunnen houden, maar moesten hun positie uiteindelijk toch overgeven aan de dieseltreinstellen.

De stellen zouden genummerd worden van 1 t/m 40. Toen begin 1934 de stellen 1 t/m 7 nog aan het proefrijden waren, kwam men tot de bevinding dat de lage nummers 1, 2 en 3 bij de reizigers wel eens verwarring zouden kunnen veroorzaken, omdat men de stellen zou kunnen zien als een 1e-, 2e- of 3e-klas treinstel. Daarom werd besloten de stellen 1 t/m 10 om te nummeren in 41 t/m 50. Bij de indienststelling op 15 mei 1934 was de serie dus genummerd 11 t/m 50, waarvan nummer 41 het eerstgebouwde stel was.

De treinstellen hadden alleen 2e en 3e klas. De toenmalige 1e-klasreizigers waren hierover zeer ontstemd. Aanvankelijk hadden de stellen schuifraampjes ter hoogte van 25 cm. Hier paste geen hoofd doorheen. Korte tijd later zijn de schuifbare halve bovenramen gewijzigd tot een hoogte van 35 cm. Deze wijziging vond plaats in de werkplaats Haarlem, waar de stellen in onderhoud waren.

Tussen de twee sluitlichten boven de machinistencabines bevond zich een schijnwerper. Deze is echter nooit gebruikt en is later met een plaatje afgedekt. Naast de deuren hingen bordjes met het opschrift "ingang" en "geen ingang". Men probeerde daarmee eenrichtingsverkeer in de treinen te handhaven, maar het publiek hield zich daar niet of nauwelijks aan. Deze bordjes zijn voor 1940 verwijderd.

De DE3-stellen waren bij hun indienststelling in 1934 zilvergrijs. In 1938 werden ze donkergroen, terwijl ze rond 1954 in de staalblauwe kleur werden geschilderd die de Blauwe Engelen ook kregen. De rode periode van de dieseltreinstellen hebben ze niet meer gehaald. Na de oorlog zijn van de oorspronkelijke 40 stellen er nog 29 in dienst geweest, die in 1954 zijn omgenummerd in 141 t/m 169. Het laatste stel deed dienst tot december 1963.

Bunnik, 17 maart 2016. Voor een zacht prijsje gekocht op Marktplaats: twee pakken Diesel. Het zeeppoeder zit er nog in en ruikt zelfs nog een beetje naar zeeppoeder. Het merk stamt uit de tijd dat de nieuwe dieseltreinen van de NS grote indruk maakten op het publiek. Dus daar zit handel in, dachten de fabrikanten.

Baarn, juni 1938. Vier gekoppelde DE3-treinstellen, voorop de 32, komen uit de richting Hilversum binnen op spoor 1 tijdens een persrit. De trein is even stilgezet ten behoeve van de fotografen.

De treinstellen vormden in die tijd een volkomen nieuwe ontwikkeling, met hun lichte, elektrisch gelaste bakconstructie. Ook de draaistellen waren elektrisch gelast. Het totale gewicht van een treinstel in bedrijfsvaardige toestand met Maybach-motoren bedroeg 101 ton. De treinstellen hadden een trapsgewijs losbare tweeleidingrem en een automatische koppeling. In eerste instantie van het type Unirop, later Scharfenberg. De rijtuigen werden verwarmd door middel van het inblazen van verwarmde lucht, met als warmtebron het koelwater.

Foto uit "125 jaar spoorwegen in Nederland", extra editie van het blad Spoor- en Tramwegen uit 1964.

Treinstel 27 bij het Spoorwegmuseum, 5 september 2003.

Van de 40 treinstellen is één exemplaar bewaard gebleven, dat in maart 1968 naar het Spoorwegmuseum is gegaan. Het stel kreeg toen het nummer 27, uit de nummerreeks die voor de Tweede Wereldoorlog voor deze treinstellen werd gebruikt. Volgens sommige bronnen reed dit stel na de oorlog onder nummer 157, maar in werkelijkheid was het de 163. Voor de liefhebbers hieronder de bakken waaruit het museumstel bestaat:

• mCD 27 - 102.027 - mCD 27"' - mBD 27 - mBD 157. Deze motorwagen was in 1953 geplaatst in DE3 147, in 1955 in DE3 156, en in 1966 in DE3 163.
• Ck 12 - 102.012 - Ck 33" - Ck 163 - Bk 163
• Bk 27 - 105.027 - Bk 33"' - BCk 33 - BCk 163 - ABk 163

Bij het NS-jubileum in 1989 is geopperd om dit treinstel rijvaardig te maken. De leverancier van de motoren, Maybach, heeft aangeboden om te helpen met de revisie. Hier wilde het Spoorwegmuseum niet aan meewerken.

In september 2003 is het treinstel overgebracht naar een loods in Blerick, in afwachting van de heropening van het Spoorwegmuseum in 2005. Plannen om het treinstel uit elkaar te nemen en slechts een koprijtuig tentoon te stellen zijn na protesten niet doorgegaan. In plaats hiervan is een replica gemaakt van een van de koprijtuigen, die je tijdens een rondrit in een karretje een paar seconden te zien krijgt.

Hartelijk gefeliciteerd, verwend jongetje met je motorwagenloze vooroorlogse DE 3!

"Groeten uit Stellendam", toegestuurd door mijn oom Adrie die in Stellendam is geboren. Een trein heeft nooit op Goeree-Overflakkee gereden, alleen trams van de RTM. En de Stellendamse molen is wit.

Dieseloefeningen. Met dieselvaart de werkwoordvormen door. Veel oefenstof in weinig tijd. Concentratie van aandacht. Snelle correctie. Samengesteld door J.H. Veenkamp, hoofd ener school te Amersfoort. Dijkstra's Uitgeverij Zeist N.V. Een boekje uit de tijd dat de d's, de t's en de dt's er nog in werden gestampt. De eerste druk stamt uit de tijd dat de nieuwe diesels de aandacht van het publiek trokken. Er bestond toen zelfs een wasmiddel met de naam Diesel. Ik bezit de 42e druk, waarin de nieuwe spelling uit 1947 wordt aangehouden. Ik bezit ook een correctieboekje, waarin de antwoorden staan, en het boekje "Kleine dieseloefeningen", bestemd voor de middelklassen (nu: groep 5/6).

Nederlandsch Spoorwegmuseum. "Enkele plaatjes met een kort woord ter inleiding door Henri Asselberghs." Amsterdam, juli 1945.

Op het omslag een werkend model van een "Zeppelin" van de NCS, de latere serie NS 3600.

Het museum werd in 1927 opgericht en was aanvankelijk ondergebracht in een van de hoofdgebouwen van de NS in Utrecht. De collectie omvatte voornamelijk afbeeldingen, documentatie en attributen. In de jaren dertig werden de eerste initiatieven genomen tot behoud van oud spoorwegmaterieel. Als gevolg van de oorlog ging een deel hiervan verloren. Na tijdelijk ondergebracht te zijn geweest in het Rijksmuseum te Amsterdam, kon het museum in 1954 weer terugkeren naar Utrecht. Het werd ondergebracht in het in 1939 gesloten Maliebaanstation. Er was hier veel meer ruimte om de collectie aan het publiek te tonen. Ook kon er nu historisch materieel worden opgesteld, zoals de DE3.

Het boekje laat een zeer klein deel van de collectie zien, waaronder een modelbaan waarmee de werking van het armseinstelsel werd toegelicht. Op de foto zien we twee DE3-stellen rijden. Deze baan is niet meeverhuisd naar het Maliebaanstation. Daar is een grote andere baan gebouwd, waarmee het lichtseinstelsel werd toegelicht.

Treinstel 27 heeft lang in de buitenlucht bij het museum gestaan. Hier gefotografeerd in september 1970 en op 9 juni 1973. Later kreeg het een plaats onder de kap van het tweede perron.

Twee DE3-treinstellen naderen station Driebergen uit de richting Utrecht. Links ligt het terrein van kwekerij Abbing (anno 1892 en bestaat nog steeds: onze halve tuin komt er vandaan). De foto is gemaakt tijdens een presentatie van deze splinternieuwe treinstellen. Dat moet gebeurd zijn kort voordat deze officieel in dienst kwamen in mei 1934. De foto is gemaakt door de heer F.L.C. van der Veen uit Baarn (1881-1948), een fervent hobbyfotograaf, geïnteresseerd in techniek, die er vaak op uittrok als er iets bijzonders te zien was. De foto bevindt zich in de collectie van zijn kleinzoon Ferdinand Hulst.

Driebergen, dezelfde twee treinstellen op dezelfde dag. Dit is eveneens een originele foto uit de collectie van F.L.C. van der Veen. De stellen staan op het punt verder te rijden naar Arnhem. Vergelijk ook de foto op de prentbriefkaart hieronder: die is zo te zien (kijk naar schaduwen en personen) ook bij deze gelegenheid gemaakt.

Driebergen, omstreeks mei 1934. Het uitrijsein richting Arnhem staat op veilig. Het DE3-treinstel is nog voorzien van de oorspronkelijke automatische koppeling. Tussen de koplampen boven de cabineruiten zit een derde venster, dat bedoeld was voor een schijnwerper die nooit in gebruik is genomen. In 1948 werd station Driebergen omgedoopt in Driebergen-Zeist. Prentbriefkaart collectie Nico Spilt.

Op dinsdag 15 mei 1934 kwamen de nieuwe DE3-treinstellen in dienst op het "Middennet": de lijnen vanuit Utrecht naar Amsterdam, Rotterdam/Den Haag, Eindhoven en Arnhem. Aanvankelijk waren er te weinig dieseltreinstellen om de hele dienstregeling te rijden. Vandaar dat er ook snelle stoomtreinen werden ingelegd, de zogeheten "stoom­diesels". Deze korte stoomtreinen werden meestal getrokken door een 3700. N.J. van Wijck Jurriaanse schreef een verslag over deze eerste dag en over het daarop volgende drukke Pinksterweekend in Op de Rails, 1934 pagina 23 en verder.

Voetgangersbrug over het spoorwegravijn door de Zwaluwenberg. De DE3 heeft zojuist de halte Hollandsche Rading achter zich gelaten en is op weg naar Hilversum.

Ik kom binnenkort! DE3-stel bij Hollandsche Rading op weg naar Hilversum.

Twee dieseldrieën bij Oosterbeek, op weg naar Utrecht. Prentbriefkaart uit de collectie van Piet den Ouden.

Baarn, jaren dertig. Twee DE3-treinstellen rijdend door het Baarnse spoorravijn. Deze foto is gemaakt vanaf het Emmaviaduct (Amsterdamsestraatweg, tegenwoordig de N221). In de verte is nog net de voetgangersbrug bij het station te zien. De trein rijdt naar Hilversum. Prentbriefkaart collectie Eric Honig.

Gorinchem, 22 augustus 1958. De eerste foto toont dieseldrie 161 die komend uit Dordrecht de overweg in de Schelluinseweg passeert, vlak voor aankomst in het station. Parallel aan de Schelluinseweg liep de Schelluinse Vliet, toen het open riool van de stad Gorinchem. De tweede foto toont dieselvijf 181 die rond zessen van Gorinchem naar Geldermalsen vertrekt. Op het kleine emplacement is links in de verte nog een sik te zien. Foto's Pieter van Puffelen.

Op de Rails, april 2013. In deze NVBS-uitgave staat een artikel van Peter van der Vlist over de afronding van de herelektrifikatie in 1948. Een belangrijk deel van de tijdens de oorlog vernielde bovenleiding was weer hersteld, maar er was nog wel een groot tekort aan elektrisch materieel. Vanaf mei 1948 reden daarom drie dieseltreinstellen mee in de elektrische dienst. Het betrof de treinstellen 32, 40 en 48, die met defecte of ontbrekende motoren waren teruggekeerd uit Duitsland. Deze DE3'en werden gekoppeld tussen twee elektrische treinstellen materieel '36. In deze samenstelling reden ze voornamelijk tussen Amsterdam en Dordrecht. De foto hierboven is gemaakt op Rotterdam DP op 13 mei 1948 door J.J. Overwater. Aan deze merkwaardige inzet kwam in oktober 1948 een einde, toen er met de instroom van materieel '46 voldoende elektrisch materieel beschikbaar was gekomen.

De oorspronkelijke koppeling van de DE3, type Unirop. De koppeling is aangebracht aan een ongeveer 6 meter lange balk. Tekeningen uit het boek "Vóór de seinen veilig gaan" van A.P. Berkhoudt (1942). Klik hier voor meer over koppelingen.

DE3-treinstel met de oorspronkelijke Scharfenbergkoppeling. Later zijn deze koppelingen vervangen, zodat ze overeenkwamen met die van het andere stroomlijnmaterieel. Fabrieksfoto Werkspoor.

Later kregen de treinstellen een Scharfenbergkoppeling, het model dat tot en met de Hondekoppen op al het stroomlijnmaterieel van NS is toegepast. Op deze foto uit juni 1973, gemaakt in het Spoorwegmuseum, de opengeklapte Scharfenbergkoppeling. Duidelijk te zien zijn de koperen contacten die voor de elektrische verbindingen zorgen. Deze treinstellen konden gecombineerd rijden met de dieselelektrische vijfwagenstellen DE 5. Met andere treinstellen konden ze mechanisch worden gekoppeld, zoals de volgende foto's laten zien.

Spoorwegmuseum Utrecht, 1 februari 1994. DE3 27 en NS 20 "Kameel".

Hilversum, 6 september 2003. Treinstel 27 wordt overgebracht van het Spoorwegmuseum naar een loods in Blerick. Het wordt gesleept door twee naoorlogse dieseldrieeën.

Betreed het Spoorwegmuseum nooit zonder in uw valies een groothoeklens. Op 29 mei 2005 was ik in de gelegenheid het museum te bezoeken, dat begin juni zijn deuren weer voor het publiek heeft geopend. In de grote hal heeft veel materieel een goed plekje gevonden. Van de drie "werelden" heb ik er maar eentje bezocht. Voordat ik het in de gaten had werd ik in een karretje geduwd, waarna ik door een soort spookhuis werd gereden waarin allerlei spoorse objecten waren te zien. Misschien leuk voor de jeugd, maar ik vind het buitengewoon jammer dat hier twee fraaie locs aan zijn opgeofferd. Die hadden natuurlijk ook in de grote hal moeten staan, zoals de DE3 en de Kameel. De Kameel zal weer rijvaardig worden gemaakt, en kan dan worden gehuurd voor rondritten.

Spoorwegmuseum, 3 november 2005. Interieur van de tweede en de derde klas van treinstel 27. Dit zijn de oorspronkelijke klassen: later zijn deze opgewaardeerd tot eerste en tweede klas. De "echte" eerste klas kwam maar weinig voor, voornamelijk in internationale treinen. Toen in 1956 de meeste Europese landen de derde klas afschaften, werd dus in feite de eerste klas afgeschaft. In Duitsland (en ook bij de NBDS) heeft men zelfs nog een vierde klas gekend. In een communistisch land als China kent men natuurlijk geen klassen. Wel bestaat hier onderscheid tussen harde en zachte banken. Foto's Wout Verspuy.

Spoorwegmuseum, 12 oktober 2005. Tijdens een ritje met de achtbaan probeerde ik wat foto's te maken. Er staat allerlei interessant spul, maar kom er maar eens achter wat precies! Links en rechts staan twee nagebouwde blokkendoos­rijtuigen. Ons karretje rijdt recht op een namaakkop af, die precies op tijd openschuift zodat wij verder kunnen naar de nagebouwde DE3-kop. Zie ook het filmpje met infraroodcamera, gemaakt op 18 september 2010,

Treinen door Bunnik, 25-29 april 2009. Oude treinen (Hondekop 386 als Heimwee Express, loc 2225 brengt treinstel DE3 27 naar het spoorwegmuseum) en nieuwe treinen (de eerste Albatros arriveert in Nederland). Treinstel 522 zien we rijden als museumpendel.

Bunnik, 1 september 2013. Loc 2225 van de SMMR en DBS-loc 1615 maakten met twee rijtuigen van de SSN een rondrit door Nederland. Dit ter gelegenheid van het 12,5-jarige bestaan van de SMMR en het afscheidsfeestje van een DB Schenker-machinist. Utrecht, 3 september 2013: DE3 met museumtreinstel 27 op weg naar Amersfoort. De machinist tyfoneert even naar de filmende man op het perron. Bunnik, 14 september 2013: loc 01 1075 van de SSN met een gezelschap naar Bochum-Dahlhausen en 's avonds in het donker weer terug. Beide keren brengt de locbemanning een fluitgroet aan de blokwachter.

Spoorwegmuseum, 16 november 2016. Ooit was het plan om behalve twee stoomlocomotieven ook een deel van een echte dieseltrein te gebruiken. Gelukkig is dat niet doorgegaan en is de originele DE3 nog steeds intact. In plaats daar­van is een knappe replica gemaakt. Gefotografeerd tijdens een bezoek aan de catacomben van het Spoorwegmuseum in 2016.

Bouwplaat van een blauwe DE3 (schaal 1:87, ook in grijs verkrijgbaar). Jammer van die naad over de neus, maar een andere mogelijkheid was er niet volgens de ontwerper. Wellicht dat er met schuurpapier en een likje verf wat aan te doen is. Het onderstation, een ontwerp van Sybold van Ravesteyn, is eveneens verkrijgbaar als bouwplaat. Kijk voor meer op www.zeistbouwplaten.nl.

Werkplaats Tilburg, 22 augustus 2007. Links het DE3-treinstel van het Spoorwegmuseum, rechts een truck van de firma Homatra uit Maarssen, die regelmatig transportklussen verzorgt voor Nedtrain, voornamelijk motordraaistellen en wielassen. Tegen de verlichting van de Scania kan de DE3 niet op, maar men is er bij het ontwerp wel van uitgegaan dat deze treinstellen een schijnwerper zouden krijgen, tussen de twee sluitlichten in. Die schijnwerper is echter nooit aangebracht. Foto gemaakt door de chauffeur van de truck, Niels Leijgraaf.

Utrecht, 8 december 2009. Treinstel 27 langs het eerste perron van het Spoorwegmuseum.

Utrecht, 22 januari 2010. Treinstel 27 langs het eerste perron van het Maliebaanstation.

Utrecht, Oosterstraat, 30 juni 2019. Diesel 3 uitgevoerd in beton.

This train is equipped with a diesel-electric engine supplied by the makers of the engine for The Flying Hamburger, of the German State Railways. The Netherlands Railways ordered forty trains with these engines, and on May 15th, 1934, the first express services were instituted. Unexpected difficulties arose however, and the trains were temporarily withdrawn, but after further experiments and trials they were found to be more satisfactory and put into service again. The Company operates nearly 2,000 miles of 4-ft. 8½-ins. gauge track, including 150 miles of electric railway. Sigarettenplaatje uit de serie "Trains of the World" van Callaher Ltd., uitgegeven in 1937.

Legpuzzel van een DE3 uit de jaren 30. Hout, 9x15 cm.

Verkehrsmuseum Nürnberg, 30 augustus 1972. Hier is een deel van de Fliegende Hamburger bewaard. Door deze treinstellen uit de jaren dertig liet de NS zich inspireren tot het in dienst stellen van "diesels".

Dieseltreinen in Nederland. Door Carel van Gestel e.a. Uitg. de Alk, Alkmaar, derde druk 1997. ISBN 9060139755. Overzicht van alle verbrandingsmotorrijtuigen en dieseltreinstellen die in Nederland dienst hebben gedaan of nog dienstdoen, inclusief die van buitenlandse maatschappijen.

vorige       start       omhoog