Trein & kunst

"Ik zag je op het perron en ik wou dat ik je kon" — André Hazes

Lebach, 16 augustus 1973. Loc 023 064 met een trein op de Köllertalbahn. Foto en bewerking Nico Spilt.

Dennis Hopper, "Railroad Sunset", 1929.

Eisenbahnen. Gestern – Heute – Morgen. Heiner Kuch (1893-1976) was uitvinder en kunstschilder. In 1952 verscheen een platenboek van zijn hand, met daarin onder andere de Leitschienenbahn die hij had ontworpen. Kuch maakte ook illustraties voor catalogi en verpakkingen van Märklin en Fleischmann.

Utrecht, 4 maart 2022. Prof. Buys Ballot onderzoekt het dopplereffect. Muurschildering bij de spoorwegovergang in de Burgemeester Reigerstraat. Lees meer over dit experiment.

Naar een schilderij van Luca Giordano (Cupido verlaat Psyche).

Sorry, dit gaat helemaal nergens over. Deze platen (in 2001 gehaald uit een bijlage van de Volkskrant) kwam ik tegen toen ik mijn archief op mijn werk aan het opruimen was. Ze hebben aan de muur van mijn kamer gehangen omdat ik allergisch ben voor echte kunst. Het huilende jongetje is van J. Bragolin, de badende nymph is van J.H. Lynch. Google deze namen!

Vakantiekaart uit Oslo, eind juni 2010 opgestuurd door onze dochter Charlotte. Dit is een schilderij van de Noorse schilder Edvard Munch: "Togrøk" (treinrook) uit 1900. Munch is vooral bekend van zijn schilderij "Skrik" (de schreeuw). Geen vrolijk werk, en de Noren vielen zelf ook tegen (humeurig, verstaan geen Engels).

Spoorwegmuseum, 10 augustus 2006. Een wachtpost in de omgeving van Haarlem, omstreeks 1848. Een spoorwegwachter geeft met een witte vlag het sein veilig. De wachters communiceerden met elkaar via semaforen (optische telegraaf). Pas later werden seinpalen toegepast die voor de machinisten waren bestemd. Naar een olieverfschilderij van Wouterus Verschuur.

Kröller-Müller Museum, Otterlo, 4 juli 2013. Als dit een foto was geweest hadden we gezegd: "jammer, iets te vroeg afgedrukt". Maar het is geen foto, het is kunst: een schilderij van Paul Gabriël uit circa 1887 met als titel Il vient de loin. Dat betekent "hij komt van ver" maar op het bordje in het museum staat "trein in landschap". Want anders begrijpen de bezoekers het niet.

'Rain, Steam and Speed – The Great Western Railway'. Een schilderij van William Turner uit 1844. Het toont een stoomtrein van de GWR die de Thames oversteekt via de Maidenhead Railway Bridge. Het schilderij hangt in de National Gallery in Londen. Daaronder een beeld uit de film "Mr. Turner".

Van mijn zus gekregen, in ruil voor het ophangen van een paar lampen en het doortrekken van enkele kabels. Ze heeft het ooit eens op een rommelmarkt gekocht. Dit is een Parijs' voorstadsstation, op een impressionistische wijze gepenseeld door ene G. Scott (leuke zoekterm op Google). Ik moet er maar eens een keer mee naar Tussen Kunst & Kitsch, kan ik misschien eindelijk mijn baan opzeggen!

Gare d'Orsay uit 1900 is tegenwoordig een kunstmuseum. Prentbriefkaart naar een schilderij van Jean Jenger.

Schilderij van Dolf Zwerver (fragment).

Aschendorf, 18 augustus 1974. Loc 012 075 op weg naar Rheine. Aquarel Elly Hofsteenge, collectie Nico Spilt.

Loc 97 222 van de HSB. Links: foto door Bertus Kers. Rechts: aquarel door Elly Hofsteenge.

Loc 24 009 geaquareleerd door Elly Hofsteenge.

Nog drie aquarellen van Elly Hofsteenge: de 'Kikker' van de MBS; stoom in de Achterhoek; stoom in het Pegnitztal.

Loc 01 1515 van Berlijn van Stettin op 9 februari 1978. De trein heeft 9 uur vertraging. Een olieverfschilderij van Elly Hofsteenge.

Loc 52 8071 van de Deutsche Reichsbahn (DDR) moet zwaar zwoegen om de trein een stijging bij Süplingen te laten nemen. Aquarellen door Elly Hofsteenge, naar een foto van Guus Ferrée.

De turquoise 1110 met Bolkoprijtuigen rijdt door Hilversum. Geschilderd door Martijn Albers in 2010. Martijn was een trouw bezoeker van mijn site; we hebben verschillende malen een leuk mailcontact gehad. Martijn is in november 2011 op 28-jarige leeftijd overleden.

Hilversum in de stoomtijd. Een 3700 met coupérijtuigen vertrekt naar Amsterdam. Geschilderd door Hans Kaas, naar een bekende foto van J. Quanjer. Collectie Adriaan Pothuizen.

Kleine stations en afgelegen posten waren dikwijls niet op het waterleidingnet aangesloten. Drinkwater werd aangevoerd met behulp van waterwagens. Een 1700 levert een nieuwe voorraad af bij een wachtpost. Naar een schilderij van Hans Kaas, met toestemming van de schilder.

Eric Mochèl

Eric Mochèl heeft van 1957 tot 1997 bij NS gewerkt in diverse functies. In die periode heeft hij veel cartoons gemaakt voor het personeelsblad de Koppeling. www.mochel.nl

Amersfoort, 1951. Voetgangersbrug ter hoogte van de Brouwerstunnel. Deze luchtbrug is in 1958 afgebroken. Schilderij (60x90 cm) gemaakt door Eric Mochèl. Het schilderij draagt als titel "Toen het nog gesmeerd liep". Die naam heeft alles te maken met de sfeer bij de NS waar Eric 40 jaar werkzaam was. Tot de privatisering werkte hij er met veel plezier. Het schilderij geeft weer waarom: "Toen was de verstandhouding tussen het personeel van de verschillende afdelingen bijzonder goed. De wisselsmeerders en de machinist groetten elkaar, ze werkten met hart en ziel bij hetzelfde bedrijf alsof het hun eigen toko was." De privatisering zette alles op zijn kop. "Sindsdien wordt het werk uitbesteed aan bedrijven die geen binding hebben met het spoor, er is veel bureaucratie, het product slechter." - Citaat uit Leusden Nu, "Kunst met een verhaal" door Fiet van der Bijl.

Amersfoort, 1947. Vertrek van een stoomtrein. Schilderij (60x80 cm) gemaakt door Eric Mochèl naar een foto van loc 4002.

Station Soestduinen, geschilderd door Eric Mochèl (2009).

Schaft in Rangeerpost 1 (RP1) in Amersfoort, januari 1958. Het weer was bar en boos. Het werk van rangeerders was zwaar. Ze waren echt toe aan een rustperiode èn koffie. Geschilderd naar een eigen herinnering van Eric Mochèl. Hij moest daar als 19-jarige opzichter leiding geven.

NS 2604 met goederentrein bij Nijmegen, 1956. Aquarel door Karl-Heinz Brüggmann.
deze aquarel als kerstkaart met geluid

Karl-Heinz Brüggmann, kerstgroet 2006.

Utrecht Centraal, 18 februari 2008. Soms blijkt er bij het spoor nog weleens een klein potje geld te zijn waarmee iets leuks kan worden gedaan. In de voetgangerstunnel die ooit onder de (toen nog drie) perrons is aangelegd, is te zien hoe die tunnel en de perrons er vroeger uitzagen. Daarbij is onder andere gebruik gemaakt van een foto van Kees van de Meene uit 1957, waarop een TEE-treinstel tijdens een proefrit is te zien. De sport is dan natuurlijk om die foto van vijftig jaar geleden opnieuw te maken, nu met een ICE-treinstel erop. De perronoverkapping is nog steeds hetzelfde, maar dat is dan ook zo'n beetje het enige wat aan het oude station Utrecht herinnert.

Utrecht Centraal, 8 augustus 2006. In een van de voetgangerstunnels wordt aandacht besteed aan drie Utrechtse bezienswaardigheden: het Nederlands Filmfestival, de Oude Gracht en het Spoorwegmuseum. De kop in het midden is die van paus Adrianus VI, afkomstig uit Utrecht, de enige Nederlandse paus die er ooit is geweest, en dat dan ook nog maar heel kort: van 1522 tot 1523. Deze muurversiering is inmiddels verdwenen.

De Enkafabriek te Ede, fragment uit een schilderij van J.H. Eversen in het Historisch Museum Ede.

Amsterdam Amstel, 18 september 2006. Kunst in de stationshal. Let op de fraaie wandschilderingen van Peter Alma. Op het beeld van Theo van Reijn staat de tekst "100 jaar". De vrouw met blote borsten lijkt te berusten in haar lot: eeuwig wachten op de trein die nooit komt. Meer over dit station.

Amsterdam Amstel, 18 september 2006. Een gevleugeld wiel en een mevrouw zonder bh: typische spoorwegsymboliek. Ook de duiven weten dit beeld wel te waarderen.

Treinstel 522, 16 april 2009. Je smeert je kwasten schoon op een oude krant, en die verkoop je dan als wandversiering aan de NS. Werk van Jan Cremer uit 1995.

Schepen in de trein

Foto's uit treincoupé's, jaren vijftig. Collectie Jos van den Tempel.

Utrecht, 7 juli 2007. Tijdens de Museumnacht 7-7-7 waren zeven Utrechtse musea geopend. Elk museum besteedde aandacht aan een van de zeven hoofdzonden. In het Spoorwegmuseum was dit het thema "lust". Hoe breng je dat nu in verband met treinen? Bij stoomlocomotieven kun je je nog wat voorstellen: harde zuigerstangen die heen en weer bewegen in hete cilinders. Of denk aan een trein die een tunnel inrijdt (beroemde slotscène van "North by Northwest", Alfred Hitchcock). Het team van Langs de rails was benieuwd! Op het rechteraffiche staat een deel van een schilderij van Dolf Zwerver, een bekende Utrechtse kunstschilder.

Gedenkzuil Eindhoven

Eindhoven, 10 april 2002. Monument aan de Bezuidenhoutseweg, hoek Achtseweg Zuid, vlak bij halte Eindhoven Beukenlaan.

Deze gedenkzuil is ontworpen door Jan van Eyl. Het in lelijk Nederlands gestelde opschrift luidt: Als aanvang der hoogspoorwerken Eindhoven heeft Mr. H.A.M.T. Kolfschoten burgemeester op 3 december 1947 hier de eerste spade gestoken AD XXVIII XI MCMLIII (Anno Domini 28-11-53). Onder deze tekst staat het wapen van Eindhoven. Bovenaan zijn in een brede reliëfrand kinderfiguren te onderscheiden. De gemeente Eindhoven is eigenaar van het gedrocht.

De gedenkzuil is tijdelijk verwijderd geweest in verband met de spoorverdubbeling van het traject Boxtel-Eindhoven. Het is teruggeplaatst op 14 maart 2002, een maand voordat ik hier door een toevallige omstandigheid verzeild raakte.

Hilversum, 26 juni 2007. Ook het toegangsgebouw aan het Oosterspoorplein, een ontwerp van K. van der Gaast, zou niet aan de slopershamer ontkomen bij de ombouw van station Hilversum. Dat betekende tevens het einde van deze bijzondere muurschildering. Die is trouwens pas vele jaren na de opening van dat gebouw gemaakt door Du Fois (www.dufois.nl). Foto Rienk Nauta.

Den Haag, 18 april 2009. Muurschilderingen van Inge Krassenburg op de nieuwe gevels aan de Parallelweg. Ze zijn ook te zien vanaf het perron van Den Haag HS. Foto Peter Haagen.

Delft, 11 april 2009. Deze huizen aan het stationsplein zullen verdwijnen vanwege de aanleg van een tunnel onder het spoor. Ze zijn door kunstenaars blauw geschilderd. Foto Timo Plugers.

Rotterdam, januari 2006. Als je huis plotseling blauw is geschilderd moet je uitkijken! Dit pand aan de Beukelsdijk zou korte tijd later worden gesloopt. Foto Aad de Meij.

De 100ste en 1000ste locomotief van Hanomag, vernoemd naar Egestorff (de oprichter van Hanomag) en Bismarck (Pruisische ijzervreter). Tekeningen uit "Die Lokomotive in Kunst, Witz und Karikatur". Hanomag, 1922.

Loc 141R 840. Glaskunstwerk gemaakt door Henk Jaro. "Het is een werkstuk met hele fijne glaspigmenten opgebracht en telkens weer in de oven gegaan. Dat heet fusen of glasversmelten. Brandschilderen is weer een andere techniek, die je meer in kerken kunt bewonderen. Ik denk dat ik er bijna drie maanden aan gewerkt heb. Maar de details moesten dan ook goed zijn."

Mulhouse, 11 juli 2007. Muurschildering in de parkeergarage van Hotel du Musée, gemaakt door de vroegere directeur van het spoorwegmuseum in deze stad, die bijna dertig jaar in dit hotel heeft gewoond: Visitez le musée du chemin de fer.

Ede, 12 juni 2009. Muurschildering cafetaria Spoorzicht, Kerkweg 33. Foto Aad Griffioen.

Bunnik, 30 mei 2007. Dit stoepje, hier nog in een aanhangwagen, tegenwoordig bij Blokpost Bunnik, is ontworpen door mijn dochter Charlotte, op basis van een van mijn modellen. Leverancier en meedenker was Jan de Jong van "Straatwerk in perspectief" (sinds 2012 niet meer actief).

Helaas kwamen de dichters op 2 oktober 2011 niet zelf aan het woord, maar las de presentator (Cees van Ede) met een lijzige stem enkele gedichten voor. Zoals "Echtpaar in de trein" van Willem Wilmink, opgedragen aan zijn vrouw Wobke. Het moet een oud gedicht zijn, uit de tijd dat treinen nog prachtig vormgegeven stoelen hadden. Er is godbetert een Lint naar Wilmink genoemd.

In den trein

Wij rijden met de trein naar ‘t Zuiden
De peppels vallen van ons weg,
De molens en de meidoornheg,
Die langs de spoorbaan is gelegen.

En na een nacht van weinig
Snelt glanzende de eerst rij
Cypressen aan ons oog voorbij,
Gelijk een groep marathonlopers.

Wijnbergen, ceders en ravijnen,
Gedoopt in het zacht ochtendrood,
Vallen ons zo maar in de schoot
Door de geopende portieren.

De trein snijdt de meloen der wereld
Met ‘t lemmet van zijn vaart uiteen;
In ‘t blinkend vallen, een voor een
Arcadi, uw schijven open.

Bertus Aafjes (1914-1993)

Echtpaar in de trein

voor Wobke

Met de allerliefste in een trein
kan aangenaam en leerzaam zijn.
De prachtig vormgegeven stoel
geeft allebei een blij gevoel.

Voor ‘t verre reisdoel kant en klaar
zit ik dus tegenover haar.
De trein maakt zijn vertrouwd geluid
en zij rijdt vóór-, ik achteruit.

We zien dezelfde dingen wel,
maar ik heel traag en zij heel snel.
Zij kijkt tegen de toekomst aan,
ik zie wat is voorbijgegaan.

Zo is de huwelijkse staat:
de vrouw ziet wat gebeuren gaat,
terwijl de man die naast haar leeft
slechts merkt wat zijn beslag al heeft.

Van nieuw begin naar nieuw begin
rijdt zij de wijde toekomst in,
en ik rij het verleden uit.
En beiden aan dezelfde ruit.

Willem Wilmink (1936-2003)

Aan Rika

Slechts éénmaal heb ik u gezien. Gij waart
Gezeten in een sneltrein, die de trein
Waar ik mee reed, passeerde in volle vaart.
De kennismaking kon niet korter zijn.

En toch, zij duurde lang genoeg om mij,
Het eindloos levenspad met fletse lach
Te doen vervolgen. Ach! geen enkel blij
Glimlachje liet ik meer, sinds ik u zag.

Waarom hebt gij van dat blonde haar,
Daar de englen aan te kennen zijn? En dan,
Waarom blauwe ogen, wonderdiep en klaar?
Gij wist toch, dat ik daar niet tegen kan!

En waarom mij dan zo voorbijgesneld,
En niet, als 't weerlicht, 't rijtuig opgerukt,
En om mijn hals uw armen vastgekneld,
En op mijn mond uw lippen vastgedrukt?

Gij vreesdet mooglijk voor een spoorwegramp?
Maar, Rika, wat kon zaalger voor mij zijn,
Dan, onder hels geratel en gestamp,
Met u verplet te worden door één trein?

Piet Paaltjens (1835-1894)

Gedicht van Gerrit Achterberg over station Hulshorst, geschreven in 1936. Knipsel uit onbekend blad. Wat is nou weer een 'veroude legende'? Dat is een tikfout, het moet 'oeroude legende' zijn. Achterberg was een beroemd dichter, maar hij staat vooral bekend om de moord op zijn hospita.

R.I.P. Drs. P

Heinz Polzer, alias Drs. P (24 augustus 1919 – 13 juni 2015)

In 2002 was Drs. P te gast bij Barend & Van Dorp. Drie keer raden wie er toen doorheen zat te janmulderen.

Gedicht van Drs. P in het Spoorwegmuseum Utrecht.

Bestijg den trein nooit zonder uw valies met dromen
dan vindt ge in elke stad behoorlijk onderkomen.

Zit rustig en geduldig naast het open raam:
gij zijt een reiziger en niemand kent uw naam.

Zoek in 't verleden weer uw frisse kinderogen,
kijk nonchalant en scherp, droomrig en opgetogen.

Al wat ge groeien ziet op 't zwarte voorjaarsland,
wees overtuigd: het werd alleen voor u geplant.

Laat handelsreizigers over de filmcensuur
hun woordje zeggen: God glimlacht en kiest zijn uur.

Groet minzaam de stationschefs achter hun groen hekken,
want zonder hun signaal zou nooit één trein vertrekken.

En als de trein niet voort wil, zeer ten detrimente
van uwe lust en hoop en zuurbetaalde centen,

blijf kalm en open uw valies; put uit zijn voorraad
en ge ondervindt dat nooit een enkel uur te loor gaat

En arriveert de trein in een vreemdsoortig oord,
waarvan ge in uw bestaan de naam nooit hebt gehoord,

dan is het doel bereikt, dan leert gij eerst wat reizen
betekent voor de dolaards en de ware wijzen...

Wees vooral niet verbaasd dat, langs gewone bomen,
een doodgewone trein u voert naar 't hart van Rome.

Jan van Nijlen, 1934

Spoorwegmuseum Utrecht, 21 april 2016. Regel uit een gedicht van Jan van Nijlen. Het hele gedicht is te zien op een muur in station Antwerpen. Vergelijk dit wat onbeholpen gedicht eens met het werk van Drs. P. Die zou bijvoorbeeld nooit reizen en wijzen op elkaar laten rijmen, laat staan bomen en Rome.

Utrecht Centraal, 23 januari 2020. Gedicht van Hanny Michaelis in de stationshal. Hanny Michaelis (1922-2007) is getrouwd geweest met Gerard van het Reve. Toen die met een man ging samenwonen zijn ze gescheiden maar bleven ze goed bevriend.

Gehavend omslag van bladmuziek voor piano: de "Gooische Stoomtram Galop" door de in vergetelheid geraakte componist Michaelis, uitgegeven door Brix von Wahlberg uit Amsterdam. Lees erover en luister ernaar!

Meer poëzie

Maarten van Roozendaal: Red mij niet

J.C. Bloem: De Dapperstraat

London, St. Pancras, 23 juni 2008. The Meeting Place, een negen meter hoog beeld van Paul Day. In oktober 2008 kwam de kunstenaar in het nieuws vanwege zijn plan om de sokkel van dit beeld te voorzien van een afbeelding van een man die van het perron valt, vlak voor een aanstormende metro. De metro wordt bestuurd door Grim Reaper (Magere Hein). Een vrouwenarm strekt zich uit naar de vallende man, maar het is niet duidelijk of zij de man duwt of juist probeert vast te grijpen. Heb je als reiziger iets om over na te denken terwijl je op de Eurostar wacht. (De afbeelding is na vele protesten overigens niet aangebracht.)

Berlin Zoologischer Garten, 25 augustus 2009. Vanaf het perron is de historische gevel van het Museum für Fotografie goed te zien. De foto is gemaakt door Helmut Neustädter, die zich na zijn emigratie uit Duitsland Helmut Newton ging noemen. Ik heb hem weleens op tv gezien, tijdens het keuren van modellen. Dat ging er nogal lomp aan toe.

Northern Rail staff strip off for charity calendar.

Kasteel Geulzicht in Berg en Terblijt (Limburg). Het kasteel bestaat nog steeds, maar ziet er een stuk beter uit dan hierboven. De stoomloc lijkt op een Baureihe 65 die wat uit de route is geraakt. Het dichtstbijzijnde station is Houthem-Sint Gerlach, een kilometer van het kasteel. Schilderij van Peter Meuleners, www.petermeuleners.nl.

Castle Howard Station op een schilderij van Felix Kelly.

Oud loodstempel, afgedrukt op briefkaart met een handpers. Uitvoering Leonne Spilt.

Nijntje met een treintje. Zie ook Lijntje en Trijntje.

Amsterdam Centraal, 29 oktober 2009. Foto Carina Spilt.

Amersfoort, 16 december 2011. Ons team bracht een bezoek aan de tentoonstelling MärklinWorld. Modeltreinliefhebbers hebben weinig gemist: het ging hier om kunst, niet om mooie modelbanen. Er werd slechts een verbindende rol gespeeld door Märklinloc 91 632 (schaal I) die een cameratrein langs en door de kunstwerken duwde. Op een paar grote schermen waren hiervan de beelden te zien. De tentoonstelling MärklinWorld toonde werk van een selectie van internationale hedendaagse kunstenaars die een fascinatie hebben voor de wereld als een geconstrueerde werkelijkheid. Van 24 september 2011 t/m 8 januari 2012 te zien in KAdE, Kunsthal in Amersfoort, Smallepad 3. www.kunsthalkade.nl

Utrecht, 30 juni 2019. In de Oosterstraat, achter het Spoorwegmuseum, liggen in het gras vier betonblokken om auto's te weren. Een buurtbewoonster vroeg aan het Spoorwegmuseum of er met die grijze blokken niet iets leuks gedaan kon worden. Elders in de stad zijn dit soort blokken al omgevormd tot schaap. Janneke Hofman is student decoratie- en restauratieschilder, en werkt een dag per week bij het Spoorwegmuseum. Zij heeft de vier betonblokken veranderd in treinen: de Diesel 3, de Hondekop, de Blauwe Engel en de Buffel. Ons team fietste snel even langs, voordat de graffiti­vandalen toeslaan. Bekijk het filmpje. Zie ook de beeldentuin van het Spoorwegmuseum.

Utrecht, 17 maart 2023. In de tuinmuur van Maliebaan 1, het kantoorgebouw van het Spoorwegmuseum, zijn zes bronzen platen aangebracht. Hierop staan zes locomotieven en treinstellen die ook in het museum zijn te zien. Van links naar rechts: NS 2106 (Blikken Tinus), NS 3737 (Jumbo), NS 6317 (Beul), NS BD 9107 (Blokkendoos), NS 273 (mat'46), NS 1202 (e-loc). Ze zijn aangebracht bij de heropening van het Spoorwegmuseum in 2005. Het waren destijds lege vakken met baksteen. Door deze platen krijg je al een beetje het spoorweggevoel wanneer je naar het museum loopt. Het is (nog) niet bekend welke kunstenaar deze platen heeft gemaakt. Op de foto's is te zien dat Maliesingel 1 wordt gerenoveerd. In verband daarmee is de seinpaal uit de tuin tijdelijk verdwenen. Over deze platen kreeg ik in 2023 een vraag van iemand die daar in de buurt woont. Hij heeft ook een site: Tussen spoor en singel.

Bunnik, 9 mei 2020. Hoe gaan die dingen? Je fietst er duizend keer langs zonder er aandacht aan te besteden. Maar ik heb toch maar eens een antwoord gezocht op de klassieke vraag: "wat bedoelt de kunstenaar hiermee?" Bij station Bunnik staan drie roodgelakte H-balken met daarop drie grillige platte objecten. Ik dacht dat het tulpen waren, maar de bedoeling is dat je er vlammen in ziet. De drie meter hoge balken zijn in een boog langs het fietspad gezet. Er staat ook nog een paal tussen die er niet bij hoort. De vlammen bestaan uit twee aan elkaar gelaste platen opengewerkt profiel­rooster van verzinkt staal. Het is een werk van Adri de Fluiter (1940). De kunstcommissie van de gemeente Bunnik, die de opdracht verleende, legt uit: "De reiziger ziet objecten die daarna weer snel uit het blikveld verdwijnen, als de vluchtigheid van een vlam." Bron: www.spoorbeeld.nl/vlam-brandt-door.

Utrecht, 20 juli 2015. In de Meidoornstraat en de Goudsbloemstraat zijn muurschilderingen aangebracht ter herinnering aan Werkspoor. Lees hier meer over.

Oud-Beijerland, 26 november 2016. Muurschilderingen bij Smit Klassiek, een partycentrum waar oude fietsen, auto's en andere voertuigen staan opgesteld. Alleen toegankelijk voor gasten, maar op de laatste zaterdag van november is er een Winter Fair waar iedereen welkom is. Foto's Jaco Pieterse. www.smitklassiek.nl

Haventafereel uit de stoomtijd. Een ingelijste tekening (ik denk een kalenderplaat, maar ik ga 'm niet openpeuteren). Al lang in mijn collectie; ik weet niet meer hoe ik hier aan kom.

Amsterdam CS. Een door Heemaf uitgegeven plaat van loc 2201, gebouwd door Allan, Stork en Heemaf. In 1955 vervaardigd door de kunstschilder en illustrator Bernard van Vlijmen (1895-1977). Deze ingelijste reproductie heeft tientallen jaren gehangen in de verf-, glas- en behangwinkel van de heer De Wit in Hilversum: HGV aan de Larenseweg. Deze befaamde winkel, waar mijn ouders altijd hun behang kochten, bestaat nog steeds. Eind 2011 heeft mijn moeder hier weer behang gekocht. Mijn zus zag deze plaat hangen en de inmiddels gepensioneerde heer De Wit, die belangstelling heeft voor treinen en mijn site kent, bleek bereid deze plaat aan mij af te staan. Hoewel hij achter glas is ingelijst, is de plaat in meer dan een halve eeuw toch wat gaan verkleuren. Via Photoshop heb ik daar nog wat aan kunnen doen.

Werk van Marcel Rouweler.

Graffiti op je modeltreinen? Dat kan, maar je wilt dat natuurlijk wel netjes doen. Bijvoorbeeld met de decals van Andreas Nothaft Hobbybedarf. Ik mocht een setje uitzoeken in ruil voor een advies. www.modellbahndecals.de

Illustraties van Roland Davies en Barnard Way. Meer tekeningen.

BR Class 318. Een schilderij van Eric Bottomley dat is gebruikt voor een sigarettenplaatje.

Gouache of locomotive with lady in bikini. Getekend door labs.openai.com op 10 januari 2023. Een Amerikaans en dus preuts AI-programma, dat de door mij bestelde bikini verving door een kuis badpak.

Moesman en de spoorwegen

Joop Moesman (1909-1988) was een Utrechtse surrealistisch schilder. Van zijn werk als kunstschilder kon hij niet rondkomen, vandaar dat hij een baan had bij de NS. Zelf zei hij daar over: “Ik ben geen spoorwegambtenaar die voor zijn plezier schildert, maar een schilder die voor zijn verdriet aan het spoor is”.

Zijn werk bestond uit het tekenen van dienstregeling-grafieken, maar zijn werkgever maakte regelmatig gebruik van zijn artistieke talenten. Zo maakte Moesman menukaarten bij jubilea en afscheidsdiners. Ook is hij de ont­werper van het bekende TEE-logo. Hij ontwierp ook een nieuw logo voor NS, maar die koos uiteindelijk voor het vishaak-logo van Gert Dumbar uit 1968.

De schilderijen die Moesman in zijn vrije tijd maakte hebben niets met de spoorwegen te maken. De enige uitzondering is het grote portret dat hij in 1943 maakte van zijn baas Gustav Giesberger, chef Dienstregelingen. Giesberger staat daar op met in zijn hand de door hem ontwikkelde eerste ‘starre’ dienstregeling. Het schilderij hangt in de opstelling ‘Kinderen van Versteeg’ waar het Spoorwegmuseum de rol van de NS in de Tweede Wereldoorlog belicht. Tijdens de oorlog was Giesberger de belangrijkste contactpersoon van NS voor de Duitse bezetter.

In 1968 ging Moesman met pensioen, maar hij bleef betrokken bij het spoor. Voor het Spoorwegmuseum inventariseerde hij de postzegelcollectie. Zijn ‘Verslag van de Honorair Conservator voor de Postcollectie’ is te zien in een vitrine bij de bibliotheek van het museum. Tot eind mei 2020 toonde het Spoorwegmuseum tekeningen en foto’s uit de tijd dat Moesman voor NS werkte. Meer informatie.

MoesMánia2020

Aan het andere werk van Moesman werd aandacht besteed op diverse locaties in Utrecht, waaronder het Centraal Museum. De culturele manifestatie MoesMánia2020 vond plaats tot en met 24 mei 2020. Meer informatie.

Ellen Pieters in het Klokhuis. www.ellenpieters.nl/...

Zomerhitte

Op zondag 13 maart 2005 mocht je op vertoon van het Boekenweekgeschenk gratis met de trein (2e klas). Ik ben lekker thuis gebleven, maar er hebben heel wat mensen in de trein gezeten met "Zomerhitte" van Jan Wolkers bij de hand. Terwijl de passagiers aan de overkant een kijkje werd gegund op de billen van Karina Wolkers, kwamen de lezers aan hun trekken met het verhaal over een meneer die op het naaktstrand kennis maakt met een jonge vrouw die wel haar schaamhaar maar niet haar oksels heeft geschoren. Flaptekst: "Zomerhitte is een Wolkers pur sang, waarin alle elementen uit zijn rijke oeuvre terugkeren: liefde en dood, kunst en religie, natuur, noodlot en geweld. Een verhaal vol suspense en intrige, in exuberante stijl." Er komen alleen niet zo veel treinen in voor.

Jan Wolkers is in oktober 2007 overleden. Zomerhitte is in dat jaar verfilmd, met Sophie Hilbrand in de vrouwelijke hoofdrol.

Lees ook over het gedicht Wintervlucht van Jan Wolkers.

Monumentale kunst in stations van K. van der Gaast

Tijdens de tweede helft van de Wederopbouw, toen de oorlogsschade was hersteld, kwam er ruimte voor vernieuwing en experiment in architectuur en kunst. Dit sloot aan bij de moderne uitstraling waarnaar de Nederlandse Spoorwegen streefden. De jonge spoorwegarchitect Koen van der Gaast introduceerde een nieuw soort stations met expressieve vormen en eigentijds materiaalgebruik. In de stations van de wederopbouw was een belangrijke rol weggelegd voor monumentale kunst: grootse kunstwerken die onlosmakelijk met de architectuur verbonden waren. Reliëfs, ramen en mozaïeken verbeeldden komende en gaande reizigers. Lees en kijk verder in retours.

Veilig, Vlug, Voordelig

Nederlandse spoorwegaffiches uit de jaren 30
Nadat rond 1920 de Nederlandse Spoorwegen ontstonden als samenwerking tussen particuliere spoorweg­maat­schappijen, verschenen er vrijwel geen spoorwegaffiches meer. Concurrentie via reclame was overbodig geworden. Pas met de economische crisis begon de NS actief nieuwe reizigers te werven met goedkope tickets en dagjes uit.

Dit viel samen met de populariteit van de Franse ontwerper Cassandre, die met zijn gestileerde affiches voor de Nord Express en Étoile du Nord de reclamewereld op een nieuw spoor zette. Rond 1930 ging hij voor Nederlandse bedrijven werken zoals de Holland-Amerika Lijn en Philips. De invloed van Cassandre en de reclame-acties van de NS leverden in de jaren 30 een reeks mooie affiches op.

Lees het artikel op retours.eu door Arjan den Boer, februari 2016.

affiche van Emmanuel Gaillard
met een treinstel materieel '36

Art Deco rond 1930 en 1980

Spoorwegaffiches van Pierre Fix-Masseau

De Franse ontwerper Pierre Fix-Masseau was verantwoordelijk voor enkele iconische spoorwegaffiches uit de Art Deco-periode. Net als zijn leermeester, de beroemde ontwerper A.M. Cassandre, was Fix-Masseau gespecialiseerd in de weergave van snelheid en vooruitgang op affiches voor treinen, schepen en auto's.

Een halve eeuw na het aanvankelijke succes van zijn bekende affiche 'Exactitude', beleefde Fix-Masseau's werk een tweede bloei bij de revival van een legendarische trein. Zijn retro-affiches verwezen naar de jaren dertig, maar lettertype, kleurenpalet en kapsels lieten zien dat ze dateren van rond 1980.

Lees het artikel op retours.eu door Arjan den Boer, december 2020.

Exactitude, 1932 | Pierre Fix-Masseau
(coll. Arjan den Boer, ed. 1982)

Railway Art. C. Hamilton Ellis. Ash & Grant, 1977. ISBN 0904069109.

De titel zegt waar het over gaat: de spoorwegen in de kunst. Helaas zijn de meeste illustraties niet in kleur.

The Poetry of Railways. Edited by Samuel Carr. Batsford, London, 1978. ISBN 0713402229. Opgedragen aan Sir John Betjeman.

Hurrah! For the mighty engine,
As he bounds along his track:
Hurrah! For the life that is in him,
And his breath so thick and black;
And hurrah for our fellows, who in their need
Could fashion a thing like him –
With a heart of fire, and a soul of steel,
And a Samson in every limb.
– Alexander Anderson (1845-1909)

Bericht aan de reizigers. Boekenweekgeschenk 1975. Verhalen en gedichten met het onderwerp reizen als thema.

De titel van het boekje is die van een ritmisch niet helemaal lekker lopend gedicht van Jan van Nijlen, dat begint met de regels: Bestijg den trein nooit zonder uw valies met droomen / Dan vindt ge in elke stad behoorlijk onderkomen.

Schilderachtig spoor. Spoorwegschilderijen van Hans Kaas. Uitg. Aprilis, 2007. ISBN 9059941892.

Beeld van een collectie schilderijen die voornamelijk het spoor in binnen- en buitenland in de periode tussen 1930 en 1970 tot onderwerp hebben. Lees de boekbespreking.

Great Railroad Paintings. Samenstelling Robert Goldsborough. Uitg. Peacock Press, 1976. Boek met reproducties van schilderijen, met voornamelijk Amerikaanse spoorwegen als onderwerp. Bijvoorbeeld het schilderij dat Grif Teller in 1951 maakte van de Horseshoe Curve: een enorme viersporige, in hoefijzervorm aangelegde helling bij Altoona, de hoofdzetel van de Pennsylvania Railroad. Op het omslag staat het schilderij "The Great Northern" van J.B. Deneen.

The Railway Paintings of Don Breckon. Greenwich Editions, London 1992 (eerste druk 1982). ISBN 0862880505. Fantastische schilderijen van Engelse stoomtreinen, met een uitgebreide toelichting van Don Breckon over zijn werkwijze en de achtergronden van zijn schilderijen.

Tracks on Canvas. The railway paintings of Philip D. Hawkins. Heathfield Railway Publications (HRP), 2009. ISBN 9781906974008.

In zijn jonge jaren bezocht Philip Hawkins (Birmingham, 1947) de laatste stoomdepots van British Rail. Aanvankelijk was hij actief als fotograaf. Later is hij schilderijen gaan maken. In dit boek vertelt hij hier op ondernemende wijze over. En naturlijk staan er veel fraaie voorbeelden in van zijn werk. www.philipdhawkins.co.uk

De Kilometerkampioen. Boek uit 1954 waarin 120 gekleurde plaatjes konden worden geplakt die je bij AJP-pudding, Hooimeijer-beschuit en VS-pepermunt kreeg. Tekst A.D. Hildebrand, illustraties Charles Burki en Jaap Pronk, met een voorwoord van Ir. F.Q. den Hollander. Jan de Koning, op de achtergrond gesteund door zijn pijprokende vader, neemt deel aan een wedstrijd waarin hij op één dag zoveel mogelijk kilometers per trein moet maken. Ik zal niet verklappen wie er wint...

In 1995 is een heruitgave verschenen, in een beperkte oplage, ten behoeve van NS Reizigers. Deze heruitgave, met plaatjes die je zelf kunt uitknippen en inplakken (wat ik natuurlijk niet doe), is niet in de handel verschenen.

IJzeren lijnen. De Nederlandse Spoorwegen in pennestreken. Tekenwerk van Theo van den Boogaard, onder andere affiches die hij voor NS heeft gemaakt. En natuurlijk citaten uit zijn Sjef van Oekel-albums. Relatiegeschenk, niet in de handel verschenen. ISBN 9080482927.

Die Eisenbahn in der Kunst. Bild-Jahrbuch der Deutschen Bundesbahn. Athenäum-Verlag, 1958.

Met een inleiding van Prof. Dr. Günter Bandmann. Reproducties van 73 schilderijen, waarvan 71 helaas in zwart-wit.

Hoe valt een schrijver uit de trein? Een spoortocht. Door Arthur Japin (tekst) en Eric J. Coolen (tekeningen. Arbeiderspers, 2023. ISBN 9789029550543.

Graphic novel met als thema de val van schrijver Antoon Coolen uit een rijdende trein op 11 oktober 1961. Zie mijn artikel in NVBS Actueel van december 2023.

Zie ook de Arthur Japin Boekenweek Express die in maart 2006 door het land reed.

Zie ook:

• Gedenktekens en monumenten
• Gedenktekens WOII (Nederland)
• Gedenktekens (buitenland)
• Bielsbouwsels
• Graffiti
• Schilderachtig spoor
• De erste lokkemetief
• Rembrandt van Rijn
• Dolf Zwerver
• Roland Davies, Barnard Way e.a.
• Suske en Wiske
• Mendini (Koploper)

En lees ook:

vorige       start       omhoog