Gedenktekens WOII (Nederland)

Gedenkplaten op stations. Herinneringen aan het verzet en de bevrijding. Herinneringen aan de jodenvervolging.

Op veel Nederlandse stations zijn na de oorlog bronzen gedenkplaten opgehangen, ter nagedachtenis aan omgekomen spoorwegpersoneel. Er zijn tijdens de oorlog 477 spoormedewerkers om het leven gekomen. Zij worden op 4 mei herdacht. Om 20.00 uur staan de treinen twee minuten stil.

Wanneer de gelegenheid zich voordoet, maak ik een foto van zo'n plaat. Er zijn ongeveer 110 platen opgehangen; het juiste aantal is tot nog toe niet te achterhalen. Ze zijn soms zeer lastig te vinden, bijvoorbeeld omdat ze in een on­toegankelijk personeelsverblijf zijn opgehangen.

In de loop van de jaren zijn nogal wat platen verhuisd (bijvoorbeeld Gorssel naar Zutphen; Nieuwstad naar Sittard). Verder zijn de namen van Weesp en Wormerveer in die van Amsterdam opgenomen en de namen van Velsen-IJmuiden Oost en IJmuiden in die van Haarlem. Op de galerij van Den Haag Centraal hangen nu de platen van het vroegere Den Haag SS, van Delft, Voorschoten en Leiden. Ook zijn er platen aan weduwen (Uden) en gemeentes aangeboden (Waardenburg).

Tegenwoordig wordt er nog steeds met een zekere piëteit met die platen omgesprongen, al doet de algehele ver­loedering ze geen goed. In Bilthoven is men inmiddels toe aan de derde gedenkplaat. De gedenkplaat van Driebergen was na een verbouwing in 1997 verdwenen, maar op 23 maart 2021 is er bij het nieuwe station een replica geplaatst.

De gedenkplaten zijn ontworpen door ir. H.G.J. Schelling, die lid was van de 'Gedenktekencommissie' die zich ook bezighield met het oprichten van het monument bij HGB III. Aanvankelijk was er een ontwerp gemaakt door Nel Bakema (zie hierboven, ontwerp voor Alkmaar), maar dit werd door de Centrale Commissie voor Oorlogs- of Vredes­gedenk­tekens afgekeurd. De roodkoperen platen zijn gemaakt door H. J. Winkelman van de N.V. Ateliers voor Kunst­nijverheid te Amsterdam en zijn in de jaren 1947 en 1948 onthuld, de eerste in Alkmaar op 29 oktober 1947 om 11.45 uur.

Knipsel links: "Nieuw Spoor", december 1947. Knipsel onder: "Nieuw Spoor", december 1948. Er wordt over verschillende aantallen gesproken. Het officiële aantal is 112, maar er zijn ook tellingen die uitkomen op 114.
 

Dit filmpje is begin mei 2014 vertoond op de schermen van RailTV op Nederlandse stations. Geproduceerd door Metropolisfilm uit Utrecht. Je ziet door mij gemaakte foto's van gedenkplaten die op diverse stations hangen.

Victor Lansink heeft een uitgebreide studie gemaakt naar deze gedenkplaten: aanhendievielen.wordpress.com.

Hieronder in alfabetische volgorde de door Victor beschreven stations en andere locaties. De links gaan naar mijn eigen, incomplete, collectie.

• Aalten
• Alkmaar
• Amersfoort
• Amersfoort werkplaats
• Amsterdam CS
• Amsterdam Rietlanden
• Anna Paulowna
• Apeldoorn
• Arnhem
• Barendrecht
• Barneveld
• Beilen
• Bergen op Zoom
• Bilthoven
• Blerick wagenwerkplaats
• Bodegraven
• Born
• Boxmeer
• Boxtel
• Breda
• Buitenpost
• Cuyk
• Delft
• Delfzijl
• Deventer
• Didam
• Dieren
• Den Dolder
• Dordrecht
• Driebergen-Zeist
• Echt
• Ede-Wageningen
• Eindhoven
• Elst
• Enschede
• Eijsden
• Gilze-Rijen
• Goes
• Gorssel
• Groningen
• Den Haag
• Haarlem
• Haarlem Werkplaats
• Haps
• Haren
• Hazerswoude
• Heerlen
• Hengelo
• ‘s-Hertogenbosch
• Holten
• Horst-Sevenum
• Kapelle-Biezelinge
• Kerkrade (Spekholzerheide)
• Lage Zwaluwe
• Leeuwarden
• Leiden
• Maarn

• Maastricht
• Mariënberg
• Markelo
• Meerlo-Tienray
• Meppel
• Middelburg
• Mill
• Moordrecht (Gouda)
• Naarden-Bussum
• Nieuweschans
• Nieuwstadt
• Nijkerk
• Nijmegen
• Oldenzaal
• Onnen
• Oss
• Putten
• Rhenen
• Rilland-Bath
• Roermond
• Roosendaal
• Rosmalen
• Rotterdam
• Rotterdam Feyenoord
• Ruurlo
• Simpelveld
• Sittard
• Susteren
• Terborg
• Tilburg
• Tilburg Werkplaats
• Uden
• Uithuizen
• Utrecht
• Utrecht Hgb III en Moreelsepark
• Veenwouden
• Velsen-IJmuiden Oost
• Venlo
• Venray
• Vlaardingen
• Vlissingen
• Voorschoten
• Waardenburg
• Weert
• Weesp
• Westervoort
• Winsum
• Woerden
• Wormerveer
• Wijchen
• IJmuiden
• Zaltbommel
• Zetten-Andelst
• Zevenaar
• Zutphen
• Zwolle

Alkmaar, 25 februari 2005.

Amersfoort (perron), 27 april 2003.

Amersfoort (werkplaats), 11 september 2005. Dit monument staat tegenover de portiersloge van de vroegere werkplaats. Ook de plaat uit de portiersloge van de wagenwerkplaats Blerick zou naar Amersfoort zijn overgebracht, maar is niet aangetroffen toen deze foto's werden gemaakt door Victor Lansink.

Amsterdam Centraal, 8 oktober 2005. Ik wist dat die plaat er moest hangen, maar ik ben drie keer het eerste perron op en neer gelopen voordat ik hem zag. Dit noemen ze mimicry. Zelfs een bloembak kan er niet vanaf, in de stad van de Dokwerker. Deze plaat is overigens onthuld op station Amsterdam Amstel, maar men vond het CS kennelijk toch een passender omgeving.

Anna Paulowna, 2012. Let op het afwijkende ontwerp: het gevleugelde spoorwiel ontbreekt en de tekst zou in dit geval (één persoon) "ter gedachtenis aan den gevallene" moeten luiden. Het zal om een remake van een gestolen plaat gaan. De plaat hing eerder op station Schagen. Foto Wim Mensinga.

Apeldoorn, 5 mei 2005

Arnhem, 25 september 2005.

Bilthoven. Op de twee bovenste foto's (27 juli 2003) de gedenkplaat, opgehangen in een onbewaakte wachtkamer. Bekrast. Opeens was deze plaat verdwenen, maar een poosje later was er een nieuwe plaat, in een andere vormgeving. Deze staat achter het raam van de Wizzl (foto linksonder, 5 mei 2004). Rechtsonder een foto van de oorspronkelijke plaat, waarop de naam van het slachtoffer verkeerd is gespeld. Op verzoek van zijn zoon is in 1960 een plaat met de juiste naam gemaakt.

Rond de gedenkplaat op dit station hebben zich enkele incidenten afgespeeld. Op de oorspronkelijke plaat was de naam van de gevallene verkeerd gespeld. De volgende plaat is door vandalen beschadigd en moest worden vervangen. De nieuwe plaat werd wat respectloos achter een winkelraam neergezet. Uiteindelijk is voor de plaat een speciale sokkel gemaakt, met een beschermende glasplaat. De bloemen op deze foto zijn op 27 april 2007 gelegd door kinderen van de Julianaschool. Foto Hans van Steenis.

Bodegraven, 17 november 2005. Foto's Victor Lansink.

Breda, 22 januari 2006. Tussen prullenbakken en reclame. Foto's Victor Lansink.

Deventer, 9 augustus 2005.

Delft

Victor Lansink stuurde dit knipsel uit een regionale krant, gedateerd 2 juni 1970.

"Naar alle waarschijnlijkheid op koper beluste lieden hebben geprobeerd de in de hal van het station aangebrachte gedenkplaat voor de in de tweede wereldoorlog gevallen spoorwegemployé Jan van den Heuvel van de muur te rukken. De vernielde plaat moet worden vervangen."

De plaat van Delft hangt tegenwoordig in Den Haag Centraal.

Dieren, 14 oktober 2006.

Den Dolder, 19 juni 2006. Gedenkplaat voor de gevallene uit de Tweede Wereldoorlog. Daarvoor een gedenksteen ter herinnering aan de spoorwegstaking van 18 september 1944 tot 5 mei 1945.

In 1948 werd in de hal van station Driebergen een bronzen plaquette onthuld ter gedachtenis aan spoorweg­rechercheur Gijsbert Vonk, in de oorlog omgebracht door de Duitsers. De plaquette bleek verdwenen in 1997, toen het station na een grote verbouwing werd heropend. Kennelijk vond men het toen belangrijker om aandacht te besteden aan het lint dat burgemeester R.A. ridder van Rappard bij die gelegenheid kwam doorknippen (foto met dank aan Hans Hermans). Ik heb ook weleens rond­gespeurd op dat station. Ik dacht dat de plaat misschien ergens achter een betimmering was verdwenen. Tijdens de sloop in oktober 2017 had ze dan weer tevoorschijn moeten komen, maar de plaat is definitief verdwenen. Op 6 april 2020 stuurde ik een mailtje aan Roger van Boxtel met de suggestie om een nieuwe plaat te laten maken. Binnen een paar uur kreeg ik bericht dat er een replica zal worden gemaakt die in het nieuwe station, als dat klaar is, komt te hangen. Dat is gebeurd op 23 maart 2021, de sterfdag van Gijsbert Vonk.

Op 23 maart 2021 werd bij station Driebergen een replica onthuld van de plaquette ter gedachtenis aan Gijsbert Vonk, een aan het eind van de oorlog vermoorde verzetsstrijder. De oorspronkelijke plaquette uit 1948 was sinds een verbouwing van het station in 1997 verdwenen. De nieuwe plaquette werd onthuld door nabestaanden van Gijsbert Vonk. Irma Winkenius, regiodirecteur NS, hield een korte toespraak. Samen met Harron Homan, regiodirecteur ProRail, legde ze een krans bij de plaquette.

Echt, 2 december 2005. Foto Victor Lansink.

Ede-Wageningen, 31 augustus 2004.

Eindhoven, 8 mei 2009.

Enschede, juli 2005. Foto Yuri van Erp.

Gilze-Rijen, 8 januari 2006. Het station is sinds medio februari 2003 gesloten, maar door het raam valt nog wel wat te fotograferen. Foto's Victor Lansink.

Goes, 9 juli 2019.

Groningen, 2003. Het station gezien vanaf het Emmaviaduct. Met een pijl is hij aangegeven waar de gedenkplaat voor de tijdens de oorlog omgekomen NS'ers tegenwoordig te vinden is. Foto Willem Nieland.

Groningen, 11 augustus 2021. Op dit moment is hier een flinke verbouwing aan de gang. De gedenkplaat is daardoor aan het zicht onttrokken, maar hier heeft men een nette oplossing voor bedacht: op de schutting zit een grote foto van deze plaquette. Op de andere foto de vroegere verkeersleidingspost van Groningen. Foto's Tijmen Stam.

Den Haag Centraal, 15 september 2006. De gedenkplaten ter herinnering aan de Tweede Wereldoorlog zijn op dit station goed verstopt: achter de centrale treinaanwijzer. Op de foto drie platen: van het vroegere Den Haag SS, Delft en Voorschoten. Sinds 2008/2009 hangt hier ook de gedenkplaat van Leiden.

Den Haag Centraal, 26 september 2015. De gedenkplaten, inmiddels vier, zijn nu helemaal uit het zicht verdwenen. Ze zitten in een vitrine in een gang waar bijna niemand komt. Ik weet niet eens zeker of ik daar wel mag komen.

De gedenkplaat van wachtpost Hazerswoude is lange tijd zoek geweest. Van Fred Versfeld van de afdeling Beheer & Advies NS Trefpunt kreeg ik op 22 april 2020 bericht dat de plaat is teruggevonden in een kast in een van de NS-kantoren, en dat men op zoek zou gaan naar nabestaanden om te overleg over een bestemming voor deze plaat. Op de bronzen plaquette staat de naam Pancras P. (Peter) van Hoorn. Hij werd in 1944 gearresteerd wegens het bezit van een radiotoestel. In het concentratiekamp Neuengamme is hij overleden, net als zijn zoon. De plaat werd onthuld op 20 juli 1948 op de gevel van wachtpost 9 te Hazerswoude. Ooit was daar een halte, maar die is in 1934 gesloten. Er zijn plannen voor een nieuwe halte Hazerswoude-Koudekerke; het zou mooi zijn als de gedenkplaat daar dan kan komen te hangen.

Heerlen, 10 juli 2005.

Hengelo, 9 augustus 2005. De bovenste plaat is afkomstig van Markelo.

Holten, 2010. Foto Wim Mensinga.

Lage Zwaluwe, 11 december 2005. Na de sloop van het station is deze plaat verhuisd naar de blinde gevel van een relaishuis. Foto Victor Lansink.

Leeuwarden, 23 april 2005.

Maastricht, 10 december 2005. Foto Mitchell Bäcker.

Mariënberg, 3 november 2005. Foto Rienk Mebius. Het bord zit in een monumentje van spoorrails en biels halverwege het station en de Geref. Kerk (vrijgemaakt), en is afgedekt met perspex.

Meppel, 23 april 2005

Gouda, 16 mei 2005. De plaat hing aanvankelijk (1948-1951) aan het seinhuis te Moordrecht.

Naarden-Bussum, 27 mei 2005

Nijmegen, 8 februari 2018.

Oldenzaal, 9 augustus 2005. Deze plaat hing op een voor het publiek onbereikbare plek: de gesloten wachtkamer. Dankzij een schilder kon ik er even in. Inmiddels heeft het stationsgebouw weer een functie gekregen. Jan Johannes Zorn werd geboren op 14 september 1917 in Leeuwarden. Hij woonde in Oldenzaal en werkte voor de Nederlandse Spoorwegen. Op 19 november 1944 werd hij samen met twee andere verzetsmensen (Hans Goudsmit en Dirk de Vries) gefusilleerd door de Duitse bezettter. Dit was een represaillemaatregel, omdat er bij Menaam (Menaldum) op de rijksweg naar Harlingen kopspijkers waren gestrooid. In deze plaats staat een gedenksteen met hun drie namen.

Oss, 21 april 2023.

Roermond, juli 2005. Foto Yuri van Erp.

Rosmalen, 21 april 2023.

Rotterdam CS, 21 mei 1957. Plaquette in het nieuwe station. Foto uit Nieuw Spoor, juni 1957.

Rotterdam Centraal, 11 januari 2006. Deze plaat hing op een zodanig opvallende plaats in de stationshal, dat ik er minstens vijf keer voorbij ben gelopen toen ik hem zocht.

Gedenkplaat in station Simpelveld. Deze plaat is aangebracht in de vestibule van het station en is onthuld op 31 maart 1948. Daaronder een bidprentje van Pieter Abrahams.

Susteren, 2 december 2005. Foto Victor Lansink.

Utrecht Centraal, 9 mei 2005. Met bloemen van de herdenking op 4 mei.

NS Harmonieorkest, kranslegging in de hal van Utrecht Centraal, 4 mei 2018. De 'Last Post' wordt gespeeld door Nicole van Varik. Tijdens het Wilhelmus kan de omroepster niet even haar mond houden.

Utrecht, 19 juli 2014. Gedenkplaat in Hgb III (De Inktpot) met namen van hoofdkantoormedewerkers die tijdens de Tweede Wereldoorlog om het leven zijn gekomen.Opvallend is dat alleen van de vrouwen ook de voornamen worden gemeld.

Utrecht Moreelsepark, 10 mei 2007. Monument bij Hgb III. Ook op veel stations zijn gedenktekens te vinden. Tijdens de oorlog zijn 477 spoormedewerkers omgekomen. Op 4 mei om 20.00 uur staan alle treinen in Nederland twee minuten stil.

Woerden, 9 mei 2005

De gedenkplaat van Wijchen is verdwenen, waarschijnlijk rond 2012 bij de verbouwing tot horecagelegenheid. Mogelijk is de plaat toen overgedragen aan de nabestaanden van Marinus Peters.

Zetten-Andelst, 17 januari 2014. Foto Bas Roos.

Zevenaar, 7 februari 2017.

Zutphen, 7 februari 2017. De bovenste plaat is afkomstig van Gorssel.

Zwolle, 26 augustus 2006. Gedenkplaat in de stationshal, gefotografeerd tijdens een verbouwing.

Amsterdam Centraal, 7 oktober 2014. Gedenkplaat ter herinnering aan Willem Hendrik Zeeman, die enkele dagen na de bevrijding door een Duitse soldaat werd doodgeschoten. De plaat is lange tijd verborgen geweest achter een kiosk, maar is tijdens de verbouwing van het station weer tevoorschijn gekomen.

Amsterdam, Prins Hendrikkade, 10 september 2009. Gedenkplaat aan de gevel van het Victoriahotel voor wachtmeester Jan de Jongh, die eveneens op 7 mei 1945 om het leven kwam door een Duitse kogel.

Rotterdam Noord (Boezembocht), 21 december 2005. Op 28 november 1944 werden door de bezetter op twee plaatsen nabij de spoorweg (de 's-Gravenweg en de Terbregseweg) in totaal tien Rotterdammers gefusilleerd als represaille voor een bomaanslag die het verzet in november 1944 had gepleegd op een spoorlijn in Rotterdam. Een tweede verzetskruis is geplaatst op de Jan Vermeersingel. Het monument is onthuld in 1946. De oprichting van deze gedenktekens was een initiatief van het Rotterdamse Comité Oprichting Gedenkteken. Dit comité (opgericht op 22 mei 1945) heeft op verscheidene plaatsen in de stad waar verzetsmensen zijn omgekomen, identieke kruisen geplaatst.

Utrecht

In de Niasstraat in Utrecht, bij de voormalige Jaffa-fabriek, is in een bakstenen gedenkmuur een plaquette van zwarte natuursteen aangebracht met de volgende tekst: “Laten we hen niet vergeten. Aan het einde van de Tweede Wereldoorlog zijn op dit terrein gefusilleerd: Wolter Heukels en Leendert Lans als vergelding voor een bomaanslag op de machinefabriek Jaffa.”

Amsterdam Westhaven, 5 maart 2006. Gedenkteken in de tuin van het dienstgebouw. Dit monument stond vroeger voor het administratiegebouw in de Rietlanden. De sokkel is een schuilbunker die tijdens de oorlog op een locomotief was gemonteerd. Foto Victor Lansink.

Heerenveen, 23 mei 2008. Op het gemeentehuis hangt een plaat die herinnert aan de bevrijding van Heerenveen door het Canadese leger. Op het station van Heerenveen hangt geen gedenkplaat: er zijn hier als gevolg van de Tweede Wereldoorlog geen spoorwegmedewerkers om het leven gekomen.

Utrecht, politiebureau Paardenveld, 15 april 2009. Gedenkplaat ter herinnering aan twee in de oorlog vermoorde politiemannen. Foto Edward Bary.

Tijdens de oorlog waren er ook veel foute politiemensen. Google op Schalkhaar+politie.

Spoorwegmuseum Utrecht, 12 oktober 2005. "H.J. Lever en L.J.C. van Leeuwen lieten voor ons hun leven in de droeve dagen van mei 1940. Wij zullen het niet vergeten." Meer houten banken.

Hoogeveen, Wijsterseweg, 2011. Monument ter gedachtenis aan de beschieting van een trein door Amerikaanse jachtvliegtuigen, op 5 augustus 1944. Hierbij kwamen 43 passagiers om het leven en vielen 141 gewonden. De piloten zagen de trein aan voor een militaire trein. Foto Wim Mensinga.

Drachten. Monument ter nagedachtenis aan vijf mannen die op 8 december 1944 werden doodgeschoten wegens een aanslag op een stoomtram. Foto Wim Mensinga.

Westerbork, augustus 1989. Monument ter nagedachtenis aan de transporten naar Auschwitz. Foto's Leo Spilt.

Vught, 11 juli 2014. Op de stationsgevel staat "Van deze plek zijn in 1943/'44 14.000 meest joodse mannen en vrouwen met 1800 kinderen weggevoerd naar vernietigingskampen". Zie ook spoorlijn naar Kamp Vught.

Den Haag SS, 23 april 1969. De foto is gemaakt door Frans Drijver, die schreef: "Het wrange van de geschiedenis 1940-45 is dat dit station ook gebruikt werd om, in opdracht van de SS, de Haagse joden af te voeren naar Westerbork en verder. Alsof de SS een eigen station had. Overigens is mijn moeder eens tussen zo'n transport op dat station terechtgekomen. Het ging tussen de gewone reizigers door, in aparte rijtuigen, die apart stonden opgesteld." (Frans Drijver, die ik uit mijn studietijd kende, is in januari 2007 overleden.)

Amsterdam Oosterspoorplein (Muiderpoortstation), 21 juli 2004. "Vanaf dit station zijn tussen 3 oktober 1942 en 26 mei 1944 ruim elfduizend joden naar het doorgangskamp Westerbork weggevoerd. De meesten zijn vermoord in de vernietigingskampen in Midden-Europa." Vlakbij staat ook het beeld 'Flowers' van Karel Appel, maar dat heeft geen betrekking op de oorlog.

Hoogezand, 2012. Monument tegenover het station, ter herinnering aan de transporten. Foto Wim Mensinga.

Alkmaar, 12 oktober 2005 en Utrecht Centraal, 14 oktober 2005. Posters van het Centraal Joods Overleg, waar in Alkmaar een (onbedoelde?) zwarte grap van is gemaakt. De posters hingen ook op stations die tijdens de oorlog nog niet eens bestonden.

vorige       start       omhoog