Harzer Schmalspurbahnen (HSB)

Aan het eind van de negentiende eeuw werden in het Harz-gebergte enkele smalspoorlijnen aangelegd, nadat eerdere plannen om het gebied per trein te ontsluiten op niets waren uitgelopen. Van deze lijnen, spoorwijdte 1000 mm, zijn er nog steeds drie in gebruik:

• de Harzquerbahn tussen Wernigerode en Nordhausen (geel op de kaart);
• de Brockenbahn, die bij Drei Annen Hohne aftakt van de Harzquerbahn en naar de top van de Brocken voert (blauw);
• de Selketalbahn, die begint bij Gernrode en bij Eisfelder Talmühle aansluit op de Harzquerbahn; de Selketalbahn heeft aftakkingen naar Harzgerode en Hasselfelde (groene lijnen).

De Harzquerbahn en de Brockenbahn werden geëxploiteerd door de Nordhausen-Wernigeroder Eisenbahn (NWE). De Selketalbahn en zijlijnen werden geëxploiteerd door de Gernrode-Harzgeroder Eisenbahn (GHE). Een derde maatschappij was de Südharz-Eisenbahn (SHE). Deze exploiteerde een lijn die grotendeels in het latere West-Duitsland lag en bij Sorge met de Harzquerbahn was verbonden. Deze lijn is na de Tweede Wereldoorlog afgebroken en nooit meer herbouwd.

De Selketalbahn is na de oorlog eveneens afgebroken - het materiaal werd als herstelbetaling naar Rusland afgevoerd - maar deze lijn is later opnieuw aangelegd. De Brocken werd in 1961 tot "Sperrgebiet" verklaard: er mochten alleen nog militairen komen. De bij toeristen en natuurliefhebbers geliefde Brockenbahn kwam daarmee stil te liggen.

De drie genoemde Harz-lijnen lagen na de Tweede Wereldoorlog in het door de Russen bezette gedeelte van Duitsland, de latere DDR. De lijnen kwamen in 1949 in exploitatie bij de Deutsche Reichsbahn (DR). Na de val van de Muur in 1989 werden de Oost- en West-Duitse spoorwegmaatschappijen weer samengevoegd. De spoorlijnen door de Harz werden toen verzelfstandigd. Ze worden sinds 1991 geëxploiteerd door de Harzer Schmalspurbahnen (HSB).

Wernigerode, 1991. Loc 21 (HSB 99 6001) werd in 1939 gebouwd voor de Nordhausen-Werningeroder Eisenbahn (NWE). Loc 99 7236 is een van de nieuwbouwlocs uit de jaren vijftig. De foto's zijn gemaakt door mijn vader, die daar toen even in de buurt was.

De Brockenbahn, die in 1992 weer in gebruik is genomen, is de belangrijkste inkomstenbron van de HSB. Het hele jaar door rijden er treinen naar de top van deze berg. Bijna alle treinen worden getrokken door stoomlocomotieven. In de DDR-tijd zijn er wel plannen geweest om het hele bedrijf te verdieselen, maar de verzelfstandigde HSB kwam tot de conclusie dat alleen een stoombedrijf genoeg belangstelling zou opwekken.

Over de smalspoorlijnen door de Harz vond ook goederenvervoer plaats. Dat gebeurde onder andere met normaalsporige goederenwagens die op speciale wagens of rolbokken werden gezet. Bij de HSB vindt nog maar weinig goederenvervoer plaats. Het zijn vooral toeristen die voor de inkomsten zorgen. De HSB is geen museumbedrijf maar een commercieel bedrijf dat op alle dagen van het jaar rijdt. Het net en het materieel vallen onder de Denkmalschutz, de Duitse versie van de Monumentenzorg.

De hoofdzetel van de HSB bevindt zich in Wernigerode. Daar is een werkplaats waar herstellingen aan het materieel worden uitgevoerd. Voor grote herstellingen wordt het materieel naar Meiningen overgebracht.

In augustus 2004 bracht ik met mijn echtgenote een kort bezoek aan Wernigerode. Voor het eerst sinds een kwart eeuw waren we weer eens zonder dochters op vakantie. Natuurlijk maakten we een rit naar de Brocken, maar ook het kasteel van Wernigerode stond op het programma.

Wernigerode is in ongeveer zes uur vanuit Nederland te bereiken: je neemt de trein van Amsterdam naar Berlijn of Leipzig (wel reserveren!), in Hannover overstappen op de trein naar Wernigerode. Daar staan altijd wel een paar locs onder stoom. Een hotel kun je het beste boeken via internet: dat kan tientallen euro's schelen. De horeca is er overigens naar onze begrippen goedkoop. De bevolking in dit gebied is vriendelijk, ook als je hun taal niet vlekkeloos spreekt. Kom daar maar eens om in bijvoorbeeld de Ardennen. Maar ik dwaal af. Terug naar het onderwerp: de HSB.

Wernigerode, 2 augustus 2004. Loc 99 7234 maakt zich op voor vertrek naar de Brocken.

Wernigerode, 2 augustus 2004. Een conductrice overhandigt treinpapieren aan de bemanning van loc 99 7234. Even later vertrekt de laatste trein van deze dag naar Brocken. Alle locs zijn voorzien van sneeuwschuivers. De lange slang die voor de sneeuwschuiver hangt is van de stoomverwarming.

Wernigerode, 2 augustus 2004. Locs 99 7245, 99 7235 en 99 5906 worden aan het eind van de dag verzorgd in het depot. Op de tweede foto loc 99 7245 op de draaischijf. Naast het seinhuis staan de locs 99 5901 en 99 5902. Het depot van de smalspoorlijn bevond zich aanvankelijk in Wernigerode Westertor. Na 1949 werd het depot samengevoegd met dat van de DR in Wernigerode. De draaischijf en verschillende depotsporen werden toen geschikt gemaakt voor medegebruik door smalspoorlocomotieven. Tegenwoordig maakt alleen de HSB nog gebruik van dit depot. Delen van het normaalspoor zijn blijven liggen. (De betonnen vloer van de draaischijf is afgedekt met landbouwplastic en houten latten.)

Wernigerode, 2 augustus 2004. Op de eerste foto Mallet-loc 99 5901. Een Mallet-loc heeft twee drijfwerken. De achterste cilinders en drijfwielen zijn vast met het locomotiefframe verbonden. De voorste cilinders vormen samen met de voorste drijfwielen een draaistel. Een Malletlocomotief is daarmee bij uitstek geschikt voor spoorlijnen met krappe boogstralen. De vier cilinders werken volgens het compound-principe: de stoom gaat eerst door de twee achterste cilinders, daarna door de twee voorste cilinders. Van dit type heeft de NWE 12 exemplaren bezeten, die tussen 1897 en 1901 zijn gebouwd door de locomotieffabrieken Jung en Güstrow. De drie overgebleven locs dragen bij de HSB de nummers 99 5901, 99 5902 en 99 5903. Op de tweede foto loc 99 5906. Dit is eveneens een Mallet-loc, in een uitvoering die iets afwijkt van de andere locs. Deze loc is in 1918 door Maschinenfabrik Karlsruhe gebouwd voor het Duitse leger, om dienst te doen in Frankrijk. De Eerste Wereldoorlog was echter afgelopen, zodat de machine terecht kwam in Duitsland. De Mallets deden na de komst van grotere locomotieven voornamelijk dienst op de Selketalbahn. Op de steile Brockenbahn kunnen deze locs alleen in dubbeltractie dienstdoen.

Drei Annen Hohne, 3 augustus 2004. Loc 99 222 is in 1931 gebouwd door Schwartzkopff in Berlijn, als middelste uit een serie van drie. De ketel is afgeleid van de normaalsporige Einheitslokomotiven serie 81. De drie locs deden dienst op de meterspoorlijn Eisfeld-Schönebrunn. De locs 99 221 en 223 werden in 1942 door de Wehrmacht overgebracht naar een meterspoorlijn in Noorwegen, waar ze in de jaren vijftig zijn gesloopt. Loc 99 222 kwam in 1966 in Wernigerode terecht. Daar had men weinig aan deze loc, omdat deze voorzien was van een luchtdrukrem, terwijl de lijnen in de Harz toen nog met vacuümremmen werkten. Nadat de loc was aangepast kwam ze in april 1967 in dienst. In 1973 kreeg de loc, inmiddels 99 7222 genummerd, een mengvoorverwarmer op de rookkast zoals de locs 99 7231/7247 die ook hebben. In 1999 is de loc weer teruggebracht in de oorspronkelijke uitvoering, met een kleinere oppervlaktevoorverwarmer. Ze draagt nu ook weer het oorspronkelijke nummer 99 222. Ze draait in dezelfde diensten mee als de hieronder beschreven nieuwbouwlocs.

Hasselfelde, 23 oktober 2004. Loc 99 6001 is in 1939 gebouwd voor de Nordhausen-Werningeroder Eisenbahn (NWE), en droeg daar het nummer 21. Het is tevens een van de best verkochte LGB-modellen. Foto Homan Bonder.

Wernigerode, 2 augustus 2004. Loc 99 7245 behoort tot een serie die vanaf 1955 werd gebouwd door VEB Lokomotivbau Karl Marx (LKM) te Babelsberg. Als voorbeeld diende een locontwerp uit de jaren dertig, waarvan de hierboven beschreven 99 222 nog steeds in dienst is. De locs moesten na aflevering enkele aanpassingen ondergaan, terwijl ook de spoorbaan op veel plaatsen moest worden verstevigd. Daarna voldeden ze uitstekend voor het doel waarvoor ze waren aangeschaft. Ze waren aanvankelijk genummerd 99 231 t/m 247. In 1970 ging de DR over op computernummers en kwam er een 7 voor het volgnummer. De serie deed op verschillende spoorlijnen dienst, maar uiteindelijk kwamen alle locs terecht in de Harz. De HSB beschikt zodoende over 17 locomotieven, genummerd 99 7231 t/m 7247. Deze locs verzorgen, voor zover ze dienstvaardig zijn, het grootste deel van de treindiensten. Hun opvallende uiterlijk hebben ze te danken aan de voorverwarmer op de rookkast: in dit apparaat wordt het water uit de tender voorverwarmd door de stoom die hun werk in de cilinders hebben gedaan. Vrijwel alle Oost-Duitse stoomlocs hebben zo'n bult op hun neus.

In de jaren zeventig zijn de locs omgebouwd op oliestook, maar vanwege een oliecrisis zijn ze vanaf 1982 weer teruggebouwd op kolenstook. In die tijd werd ook besloten om de treinen in de Harz van luchtdrukremmen in plaats van vacuümremmen te voorzien. De locs hebben een tijd lang beide systemen aan boord gehad, totdat alle rijtuigen waren aangepast. Op de foto hiernaast de achterste loopas van loc 99 7236. Deze vormt samen met de achterste koppelas een Krauss-Helmholtz-draaistel. Aan de voorkant van de loc bevindt zich eveneens zo'n draaistel. De wielen van de middelste koppelas hebben geen flenzen. De loc kan dankzij dit soort voorzieningen met haar vijf koppelassen toch door scherpe bogen rijden.

Brocken, 3 augustus 2004. In een afgeladen trein zijn we van Wernigerode naar de Brocken gereisd. Leonne staat bij de Harzer Hexen-Stieg. Ze had haar bezem niet bij zich, dus van opstijgen komt weinig terecht. Op deze hoogste berg van Noord-Duitsland komen mythologie, natuurbeheer en techniek samen. De Brocken is een plek waar duivels en heksen zich thuisvoelen. Elk jaar wordt in de nacht van 30 april op 1 mei het Walpurgis-feest gevierd. Vroeger reed er een speciale feesttrein naar de top van de berg. Een nacht lang vierden de heksen daar feest. Tegenwoordig rijdt de trein niet verder dan Sierke, halverwege de berg. De Brocken is een kwetsbaar, beschermd natuurgebied, waar niet gefeest mag worden. De Brocken komt onder de naam Blocksberg ook voor in Goethe's Faust uit 1808. In 1935 vonden vanaf deze berg de eerste Duitse televisie-uitzendingen plaats. De rood/witte zendmast is in 1973 opgericht ten behoeve van het tweede net van de DDR-televisie. Op de berg bevindt zich ook een weerstation: in de witte koepel zit een weerradar. Vanaf 1961 was de Brocken niet meer toegankelijk voor het publiek. Het Russische leger en de Oost-Duitse geheime dienst gebruikten de berg om het vijandige Westen te bespioneren. Na de val van de Berlijnse muur in 1989 kwam hieraan een eind. Enkele jaren later reed de eerste trein weer tegen de steile helling op.

Brocken, 3 augustus 2004. Loc 99 7742 is zojuist aangekomen uit Drei Annen Hohne en wordt nu naar de andere kant van de trein gedirigeerd. Veel wissels van de HSB worden nog met de hand bediend. Achter de trein het granieten stationsgebouw. Op de foto's hieronder het vertrek van de trein. Het is mooi weer, wat op de Brocken tamelijk bijzonder is. Het is er vaak erg mistig. Via een webcam kun je thuis en op verschillende HSB-stations zien wat voor weer het boven op de berg is: www.brockenbahn.info.

Brocken, 3 augustus 2004. Wij willen weer naar beneden. Onze trein zal worden getrokken door loc 99 222. Vanaf het voorste balkon volg ik het koppelproces. Locs en rijtuigen zijn voorzien van een middenbuffer en worden via twee schroefkoppelingen met elkaar verbonden. Dat laatste is op een steile spoorlijn een prettig idee. De treinen worden altijd getrokken. Op veel andere bergspoorwegen is het de gewoonte om de loc altijd aan de dalzijde te plaatsen, zodat er geen ongelukken met losschietende rijtuigen kunnen gebeuren.

Brocken, 3 augustus 2004. Onderweg naar beneden wordt onze trein, getrokken door loc 99 222, op een zijspoor gezet. Enige tijd later komt loc 99 7241 naar boven zwoegen. Het zijspoor bevindt zich bij de vroegere halte Goetheweg. Het is een zogenaamd Rückdrückgleis, een spoor dat tegen de berg omhoog loopt. Als de trein weer wordt teruggeduwd, krijgt deze wat extra vaart mee om tegen de helling in het hoofdspoor op te komen.

Drei Annen Hohne, 3 augustus 2004. Dit is het eindpunt van onze trein. Loc 99 222 wordt onder de waterkraan gezet en zal over een kwartier weer teruggaan naar de Brocken. Wij vervolgen onze reis naar Wernigerode met een andere trein, getrokken door loc 99 7241, die even later de enige tunnel van de HSB induikt, in het Thumkuhlental. In dit dal heeft zich in 1927 het ernstigste spoorwegongeval in de Harz voorgedaan, toen een trein weggleed van een door een watervloed ondermijnde spoorbaan. Het locpersoneel en enkele reizigers kwamen om het leven. Verder heeft zich in 1994 een frontale botsing voorgedaan.

Wernigerode Westerntor, 3 augustus 2004. Locs 199 871 en 199 892. Tweede foto: Drei Annen Hohne, 4 augustus 2004. Loc 199 874 met een trein uit Nordhausen. Stoomloc 99 7236 loopt in opzending mee.

In het midden van de jaren 80, toen de lijnen door de Harz nog door de DR werden geëxploiteerd, werd overwogen om de stoomlocs allemaal te vervangen door diesellocs. Van nieuwbouw kon vanwege de kosten geen sprake zijn, maar de DR had wel een overschot aan normaalsporige diesellocs van de serie V100. Het bleek mogelijk deze om te bouwen voor smalspoor. In totaal zijn tien locs voorzien van drieassige smalspoordraaistellen, waarvan het middelste wiel geen flenzen heeft. De locs staan hoog op hun benen: ze zijn zelfs hoger dan de normaalspooruitvoering. Het grote profiel van de locs leverde geen problemen op, omdat het hele net al geschikt was voor het vervoer van normaalsporige goederenwagens. Een echt fraai gezicht was het natuurlijk niet, deze grote locs in combinatie met smalspoorrijtuigen. Vanwege hun schommelende gang en grote omvang kregen de locs al snel de bijnaam "Harzkameel". Toen de HSB de dienst overnam was het duidelijk dat deze locs weinig aantrekkingskracht zouden uitoefenen op de toeristen: die willen met stoom rijden. De HSB bezit nog drie van deze diesellocs, voor goederenvervoer en reservediensten. Loc 199 874 is voorzien van stoot- en trekwerk voor het koppelen met normaalsporige goederenwagens op rolbokken (zie foto's hieronder).

Brocken, 3 augustus 2004. Een ketelwagen met bluswater. Dit is een normaalsporige ketelwagen die op een platte rolwagen naar boven is gesleept. Een moderner systeem werkt met rolbokken: losse smalsporige draaistellen die onder de wielen van de normaalsporige wagen worden geplaatst. Een voordeel van dit systeem is dat er minder dood gewicht hoeft te worden vervoerd: rolwagens zijn veel zwaarder dan rolbokken. Beide systemen zijn in de Harz toegepast. Bij Wernigerode en Nordhausen bevinden zich installaties om normaalsporige goederenwagens op rolwagens of rolbokken te plaatsen. Goederenvervoer vindt tegenwoordig nauwelijks meer plaats.

Drei Annen Hohne, 4 augustus 2004. Loc 199 874 van de HSB heeft opklapbare buffers en een schroefkoppeling om te kunnen koppelen met normaalsporige goederenwagens die op rolbokken zijn geplaatst. Wanneer een andere loc zo'n trein trekt, is daarvoor een koppelstang of speciale tussenwagen nodig.

Wernigerode Westerntor, 3 en 4 augustus 2004. Bij dit station bevindt zich de werkplaats van de HSB en staat ook veel materieel opgesteld, zoals deze dienstwagens (boven) en sneeuwruimers (onder).

Wernigerode Westerntor, 3 augustus 2004. Foto's boven: Rangeerloc 199 011 (een voor smalspoor aangepaste Köf) en motorrijtuig 187 013 (bouwjaar 1955). Foto's onder: Gleismeßfahrzeug 79 en dienstwagen 905 156.

Wernigerode Westerntor, 3 augustus 2004. Loc 99 7241 brengt een lege trein van het hoofdstation naar de opstelsporen bij Westerntor. Vanaf dit station is het slot van Wernigerode goed te zien.

Wernigerode, 3 augustus 2004. Om half zeven 's avonds loopt loc 99 7234 binnen. Er zijn op dat moment nog twee andere treinen onderweg van de Brocken. Om kwart over acht zal tenslotte de laatste trein van de dag arriveren: het motorrijtuig uit Eisfelder Talmühle. Daar wacht ik niet op, want we gaan wat eten in de stad.

Wernigerode, 3 augustus 2004. Putdeksel met het wapen van de Stadt Wernigerode. Op de tweede foto het raadhuis, dat ongeveer 500 jaar oud is. Maar al in 1277 stond er een ander gebouw op deze plek. Het is dus een heel oud stadje.

Wij gingen eten in het Chinese restaurant The Lion King, waar we ons enkele streekgerechten lieten voorzetten. Vooral het Hasseröder pils kan ik aanbevelen.

Wernigerode, 4 augustus 2004. Het slot van Wernigerode ligt op een flinke berg. Je schijnt het vanuit het centrum in een half uur te kunnen bereiken, maar er rijden ook treintjes naartoe. Er zijn twee concurrerende lijnen: de Wernigeröder Bimmelbahn (geel) en de Wernigeröder Schloßbahn (oranje), die via verschillende routes naar het slot rijden. Onderweg vertelt de bestuurder iets over de stad.

De eerste steen van Schloß Wernigerode werd omstreeks 1110 gelegd. In de daarop volgende eeuwen hebben er voortdurend verbouwingen plaatsgevonden. Zijn huidige vorm bereikte het slot in 1883. Sinds 1949 is het een museum. Binnen mag niet worden gefotografeerd; hier fotografeerde ik een maquette en de feestzaal van het slot. Het slot werd bewoond door de graven van Stolberg-Wernigerode (Stolberg ligt in de buurt van Wernigerode, niet te verwarren met Stolberg bij Aken). Door handig te trouwen breidden de Duitse graven, hertogen en koningen hun bezit en invloed geleidelijk uit. Een in 1506 op het slot geboren dochter, Juliana van Stolberg, kreeg uit haar tweede huwelijk, met Wilhelm von Nassau-Oranien, vijf zoons. Een daarvan is Willem van Oranje. Onze huidige vorsten stammen echter niet van deze "Vader des Vaderlands" af, maar van zijn broer Johan. Dit komt allemaal een beetje tweedehands over, en wie zich in de geschiedenis van het Nederlandse koningshuis verdiept kan er ook weinig meer van maken dan dat. Meer royalty.

Wernigerode-Hasserode

Bij station Wernigerode-Hasserode staat een kopie van het stadhuis van Wernigerode (foto door Bertus Kers, februari 2004). Hasserode was vroeger een zelfstandige gemeente, maar is inmiddels ingelijfd door Wernigerode. Hasserode staat bij de liefhebbers bekend om zijn uitstekende pilsner bier.

Drei Annen Hohne is een belangrijk knooppunt. Hier splitsen de lijnen van Wernigerode naar Nordhausen resp. de Brocken. Regelmatig zijn er twee tot drie treinen tegelijk te zien. Vanaf een bankje op het perron is dat allemaal prima te bekijken.

Drei Annen Hohne werd vroeger ook aangedaan door de normaalsporige treinen van de Halberstadt-Blankenburger Eisenbahn (HBE). Die maatschappij had een eigen station: Drei Annen Hohne Ost. Op het kaartje is te zien dat er een overlaadmogelijkheid (Transit) was. Met de hand kon de inhoud van normaalsporige en smalsporige goederenwagens worden uitgewisseld. In 1965 werd de lijn vanaf Elbingerode opgeheven. Tot Elbingerode is er nog steeds verkeer voor de kalkfabriek in Rübeland en in het weekend ook voor personenvervoer. De Rübelandbahn is geëlektrificeerd met 25.000 volt/50 Hz.

Drei Annen Hohne anno 2013. Er bestaan mooie filmpjes waarop een Doppelausfahrt naar de Brocken en Nordhausen is te zien. Met treinen uit de normale dienstregeling, vertrekkend vanaf de perronsporen, is dat niet meer mogelijk. Tekening Sven Zeegers, www.sporenplan.nl.

Drei Annen Hohne, 4 augustus 2004. Een opgezette lokettist met achter zich een grote sortering kartonnen treinkaartjes.

Drei Annen Hohne, 4 augustus 2004. De hondenbar op het perron. Motorrijtuig 187 018 is op weg van Eisfelder Talmühle naar Wernigerode. Rechts een trein naar de Brocken.

Drei Annen Hohne, 4 augustus 2004. Loc 99 7242 komt met een trein van de Brocken. Na omlopen van de loc gaat de trein weer de berg op.

Drei Annen Hohne, 4 augustus 2004. Loc 199 874 met een trein uit Nordhausen. Stoomloc 99 7236 loopt in opzending mee. Het inzetten van Harzkamelen voor personentreinen hoort een uitzondering te zijn. Nodig was het dit keer in elk geval niet: de stoomloc zou de trein in haar eentje de Brocken optrekken, terwijl de dieselloc voor een andere stoomtrein werd gezet. De loc werd bediend door de stoommachinist, terwijl de stoker op de stoomloc achterbleef om voor "smeerstoom" te zorgen: de stoomloc trekt niet mee maar krijgt wel wat stoom naar de cilinders gevoerd.

Drei Annen Hohne, 4 augustus 2004. Eigenlijk horen er langs een spoorlijn als deze armseinen te staan, maar die zijn inmiddels allemaal vervangen door lichtseinen. De wissels op dit emplacement worden elektrisch bediend. Sommige wissels zijn uitgevoerd als klapwissel en kunnen dus door de trein worden opgengereden. Bij de overwegen wordt gewaarschuwd voor overstekende elektrische treinen...

Stationsplein Wernigerode, 4 augustus 2004. Links het station van de HSB, rechts het station van de DB. Dat laatste station bevat van links naar rechts een tijdschriftenwinkel, een souveniershop en een Italiaans restaurant. Kaartjes te koop in de automaat. Op het station van de HSB kun je wel gewoon aan het loket kaartjes kopen, en ook veel boeken, videobanden en snuisterijen. Dit is een montagefoto; let op de vrouw met het rode rokje.

Wernigerode, 2 augustus 2004. Loc 218 107 met een trein naar Halberstadt.

Wernigerode, 4 augustus 2004. In de hal van het DB-station. Op de tweede foto links loc 99 222 van de HSB, rechts een andere loc onder de zandtoren. Hieronder locs 99 7234 en 99 7235 in rust. In de achtergrond passeert een dieselloc serie 218 van de DB. Deze serie zal waarschijnlijk verdwenen zijn als de stoomlocs van de HSB nog dagelijks dienstdoen.

Wernigerode, 5 augustus 2004. We gaan weer naar huis, met een dieseltreinstel naar Hannover. De lichtbak (naar een al in 1968 in Hilversum toegepast idee) geeft niet alle bestemmingen weer, want we stoppen ook in Vienenburg, Bad Harzburg, Hildesheim en natuurlijk Hannover. Ook de lamp achter RegionalExpress zou moeten branden. Op de tweede foto een stel locomotiefwielen op het perron van Vienenburg. Die hebben duidelijk niet tot dezelfde locomotief behoord. Ook op het perron van kopstation Bad Harzburg zag ik zo'n stel wielen. En in Baddeckenstedt spotte ik een als monument opgesteld vuurloos locje.

Toen ik in 1979 in de DDR was, zag je overal Trabantjes rijden. Voor deze tweetaktauto's met kunststof carrosserie bestonden wachtlijsten van tien jaar of langer. Af en toe zag je ook wel een echte auto met Oost-Duits kenteken, maar daar reed dan een partijbons van de SED of iemand van de Stasi in rond. De Trabant is inmiddels vrijwel uitgestorven. Ik zag er tijdens ons bezoek in 2004 tenminste geen een meer rijden. Wel kun je in elke souvenierwinkel miniatuur-Trabantjes kopen. Voor nog geen 5 euro kocht ik deze "Trabi" in Wernigerode.

Wij bezochten de HSB tijdens een kleine hittegolf. Dat is wel goed voor de omzet van de plaatselijke Hasseroder brouwerij, maar niet voor voor het maken van mooie stoomfoto's. Als het koud is condenseert de stoom en ziet het er allemaal veel echter uit. Daarom een paar foto's uit koudere seizoenen, gemaakt door bezoekers van mijn site. Op de eerste foto loc 99 7238 in Drei Annen Hohne, maart 2004 (foto Koos Meijers). Op de tweede foto loc 99 7234 op de Brocken (foto Bertus Kers).

Sneeuw op de Brockenbahn. De bovenste foto is in februari 2005 gemaakt door Bart de Lange. De onderste foto is afkomstig van een van de webcamera's die op de Brocken zijn gemonteerd. De sneeuwploeg is op 29 december 2005 bezig met het vrij maken van de spoorbaan. Op de voorgrond Rick Dijkstra en Martijn Smits, die via hun mobiele telefoon aan het thuisfront hebben doorgegeven dat ze op internet te zien zijn.

Loc 97 222 van de HSB. Links: foto door Bertus Kers. Rechts: aquarel door Elly Hofsteenge.

Mit Volldampf durch den Harz. Uitg. Schmidt-Buch-Verlag, Wernigerode 2002 (4e bijgewerkte druk). ISBN 3928977601. Beschrijving van de HSB-lijnen en omgeving.

Die Fahrzeuge der Harzer Schmalspurbahnen. Uitg. Schweers + Wall, 2003. ISBN 3894941200. Overzicht van al het materieel van de Südharz-Eisenbahn, de Gernrode-Harzgeroder Eisenbahn, de Nordhausen-Wernigeroder Eisenbahn, en van de huidige Harzer Schmalspurbahnen.

• www.hsb-wr.de
• www.brockenbahn.info

vorige       start       omhoog