Links of rechts rijden

Waarom rijden in het ene land de treinen rechts, en in het andere links? Volgens mij is het op een stoom­locomotief het prettigst als de stoker links staat, tenminste als het een rechtshandige stoker is. Dan moet de machinist dus rechts staan, en de trein moet rechts rijden, met de seinen aan de rechterkant van de baan.

Hoe zit dat met auto's? Auto's werden vroeger getrokken door paarden. Op koetsen zit de koetsier bij voorkeur rechts, om armslag te hebben voor zijn zweep. Als de koetsier rechts zit, dan kan hij het beste links rijden, want dan heeft hij het beste zicht op tegenliggers. Maar wagens worden ook wel getrokken door paarden waarbij de koetsier niet op de bok zit maar op een van de paarden (postiljon). Hij gaat dan het liefst op het paard linksachter zitten, en dan is het juist prettig om rechts te rijden.

Om een soortgelijke reden reden ridders graag rechts: dan konden ze niet zo makkelijk door het zwaard van tegemoet­komende ridders worden geraakt. Maar of dit een reden is geweest om regels voor het wegverkeer te gaan opstellen is maar de vraag: zo veel ridders reden er in de Middeleeuwen nou ook weer niet rond.

Er bestaan kortom allerhande theorieën. Over het algemeen zou ik zeggen: rechts rijden is beter dan links. Maar verander dat maar eens. In Zweden heeft men dat trouwens wel gedaan: tot september 1967 reed het wegverkeer links, daarna schakelde men over naar rechts rijden. Hieronder vind je meer van dit soort wetenswaardigheden.

Tegenwoordig maakt het voor treinen niet meer uit. Op de meeste dubbelsporige baanvakken kunnen de treinen zowel links als rechts rijden, omdat er aan beide kanten van het spoor seinen staan. De machinist zit meestal in het midden van de cabine. Hieronder ook aandacht voor seinen aan de "verkeerde" kant van het spoor.

Leuke weetjes

Onderaan deze pagina nog enige weetjes, onder andere over linksdragende mannen.

Links en rechts bij de Nederlandse Spoorwegen

In Nederland rijden de treinen gewoonlijk rechts. Standaard wordt links gereden over de intercity-sporen tussen Utrecht Centraal en Blauwkapel; daar ligt een fly-over. De treinen tussen Roosendaal en België rijden links, net als in België zelf. In Nederlands-Indië zijn de spoorwegen gebouwd voor linksrijdend verkeer.

Bij eilandperrons op enkelsporige lijnen liet men de treinen vaak links van het perron stoppen. Zodoende kon de machinist, die rechts op de loc stond, het vertrekbevel van de hoofdconducteur goed zien. Dit is onder andere nog te zien in Obdam, Ommen, Zuidhorn, Hurdegaryp en Boven-Hardinxveld, en op stations aan de lijn Gouda-Alphen a/d Rijn.

In Nederland hebben de treinen altijd rechts gereden. Maar bij SS was de standplaats van de machinist links, terwijl de seinen ook links van de baan stonden. Op de foto uit het gedenkboek van de SS uit 1913 rijdt de trein ook links, maar dat is een uitzondering. Mogelijk gaat het hier om dubbel enkelspoor (bijvoorbeeld Almelo-Wierden). Seinpalen waren kennelijk duur, vandaar dat de seinen voor twee richtingen nog weleens aan één mast waren gemonteerd, zoals te zien op het schilderij van P. v.d. Baan uit 1914. Deze praktijk kwam bij alle spoorwegmaatschappijen voor. Nadat in 1917 de HIJSM en SS werden samengevoegd tot Nederlandsche Spoorwegen, verhuisden de seinen naar de rechterkant van het spoor. Veel locs van de SS zijn toen omgebouwd (zoals de 3737), zodat de machinist rechts kwam te staan.

Baarn, omstreeks 1915. De foto is gemaakt vanaf de in 1911 gebouwde voetgangersbrug. Op deze ingekleurde prentbriefkaart zien we een HSM-trein uit de richting Hilversum het station Baarn naderen. Het hoge inrijsein staat veilig: de trein zal binnenlopen op spoor 3. Op hetzelfde bordes staat ook een wat lager sein. Dat is voor treinen die binnen worden genomen op spoor 2 of 1. In het midden van de foto staat nog een sein. Dat is een voorsein dat hoort bij het uitrijsein in de richting Amersfoort, dat aan de andere kant van het station stond. De merkwaardige positie van dat voorsein, links ten opzichte van de machinist, had waarschijnlijk te maken met de zichtbaarheid vanuit de boog waarover de trein Baarn naderde. De machinist moest hier dus aan twee zijden van het spoor de seinen in de gaten houden! Het voorsein was niet bestemd voor treinen die via het linkerspoor uit Hilversum kwamen, want aan beveiligd linkerspoor rijden deed men toen nog niet. Prentbriefkaart collectie Adriaan Pothuizen.

Oosterbeek Hoog, omstreeks 1900. Er nadert een trein uit Arnhem. Zware treinen hadden tot Oosterbeek een opdruklocomotief nodig. Via de overloopwissels tussen de perrons konden de opdruklocomotieven weer terugkeren naar Arnhem. Let op het links geplaatste sein: bij de SS was dit gebruikelijk. De treinen van de SS reden rechts, maar de machinist stond links. De paal van dit sein was rood-wit geschilderd omdat het sein ook de toegang tot het rechterspoor regelde voor naar Arnhem terugkerende opdruklocs. Ansichtkaart collectie Wietze Landman.

Utrecht, 6 januari 1967. Inrijsein bij het Maliebaanstation. Het bordessein stond links van de sporen, maar gold voor het rechterspoor, dus voor treinen die uit de richting Blauwkapel kwamen. Dit om de zichtbaarheid van het sein vanuit de boog in het spoor te verbeteren. Het om deze reden links plaatsen van seinen was geen uitzondering. Er was in die tijd nog geen sprake van dat machinisten zonder grondige wegbekendheid de baan op werden gestuurd. Foto Kees van de Meene.

Spoorwegmuseum Utrecht, 20 februari 2000. Loc 3737 en loc 5085 (WD 73755 "Longmoor"), twee NS-locs van Engelse komaf. De 3737 is gebouwd voor de Staatsspoorwegen (SS). Aanvankelijk stond de machinist links, maar dat is later veranderd in rechts. Loc 5085 is na de Tweede Wereldoorlog overgenomen van het Engelse War Department. Ook op deze locs stond de machinist links. Dat is door de NS niet veranderd, omdat de locs slechts kort dienst zouden doen.

Op een stoom­locomotief doen altijd twee personen dienst. Niet alleen omdat er meer dan genoeg werk te doen is, maar ook vanwege de veiligheid. Als de machinist onwel wordt kan de stoker ingrijpen. Maar tijdens de voetplaatritten op 20 februari 2000 was op loc 3737 alleen een machinist aanwezig. Als daar wat mee was gebeurd, had ik de loc tot stilstand moeten brengen. Het is dus maar goed dat ik thuis op de computer geoefend heb met Train Simulator!

Utrecht, 30 augustus 2005. Op de voetplaat van loc 5085. De apparatuur van de machinist bevindt zich aan de linkerzijde. De machinist had zodoende slecht zicht op de seinen; de stoker zal dus extra alert moeten zijn geweest.

Links: Utrecht CS, 8 mei 1987. Cabine van loc 1606. Rechts: Barneveld Centrum, 10 mei 2005. Cabine van loc 1312. Bij de serie 1600 zit de machinist links, wat bij Franse locs gebruikelijk is, maar wat de NS niet heeft laten veranderen bij de bestelling van deze locs. Bij de locs van de series 1100 en 1300, die eveneens zijn afgeleid van Franse locs, zit de machinist wel rechts. Bij stuurstandrijtuigen zit de machinist in het midden, wat ook bij treinstellen gebruikelijk is.

Links: in de trein van Maastricht naar Luik, 2 augustus 2002. Hoewel de treinen in België links rijden, zit de machinist in dit Belgische treinstel (613) rechts. Rechts: Bilthoven, 24 november 2004. De Belgische locs van de serie 7700 (hier de 7772 en 7773) mogen in Nederland alleen als duo rijden, met de lange neuzen naar elkaar toe. De machinist zit op deze locs links en zou, als hij langs de lange neus moest kijken, laaggeplaatste seinen niet kunnen zien.

Wolfheze, 8 september 2006. De foto is ongeveer een kilometer voor station Wolfheze gemaakt, toen ik uit de richting Ede kwam aangelopen. Ik zag dat het inrijsein langs het linkerspoor geel werd, en dat achter mij het automatische sein richting Ede-Wageningen op rood was gesprongen. Dat betekende dat er een rijweg via het linkerspoor was ingesteld. Inderdaad kwam even later treinstel 530 voorbij, op weg van Ede-Wageningen naar Arnhem. Enkele minuten daarna kwam via het rechterspoor een goederentrein uit de richting Utrecht voorbij. Kennelijk zat er een treindienstleider van de oude stempel achter de schermen, die handig gebruik wist te maken van de mogelijkheid om links te rijden. Daardoor zaten de goederentrein en de stoptrein elkaar niet in de weg. Het is volgens het spoorwegjargon overigens niet juist om te zeggen dat de trein op deze foto over "verkeerd spoor" rijdt; de trein rijdt over het linker spoor. Men spreekt alleen over verkeerd spoor als de trein rijdt in een richting waarin geen beveiliging aanwezig is.

Utrecht, 12 oktober 2005. De fotograaf staat op de overweg in de Zonstraat, met zijn gezicht naar het Spoorwegmuseum. Tot in 2010 was dit een van de weinige baanvakken waar nog echt over "verkeerd spoor" (VS) kon worden gereden. Vanaf Lunetten tot het Spoorwegmuseum konden treinen beveiligd over het linkerspoor rijden. Van deze mogelijkheid werd gebruik gemaakt van treinen die naar het kopspoor links op de foto moesten. Voor treinen die rechtdoor moesten rijden, tot Blauwkapel, was een "lastgeving verkeerd spoor" nodig. De pijl boven het bord VS wijst naar het spoor waar het bord betrekking op heeft. Later is de beveiliging gewijzigd, zodat de treinen ook beveiligd links tot Blauwkapel kunnen rijden. (In 2013 is de situatie hier volledig gewijzigd, met het afsluiten van de Oosterspoorlijn vanuit Lunetten.)

Lastgeving VS

Hilversum, 30 maart 2005. Kastje waarin lastgevingen voor de machinist konden worden gestopt door de treindienstleiding. Dit kastje wordt niet meer gebruikt, omdat er niemand meer is die er een papiertje in zou kunnen stoppen: de treindienst wordt op afstand geregeld. Lastgevingen "verkeerd spoor" zijn ook niet meer nodig, omdat alle sporen in beide richtingen zijn beveiligd. Het wat opdringerige woord "lastgeving" is inmiddels vervangen door "aanwijzing".

Hiernaast en hieronder formulieren die werden gebruikt voor het verkeerd spoor rijden tussen Baarn en Hilversum.

Inhaalverbod op de Spijkenisserbrug. Op deze brug lag één tramspoor van de RTM. Aanvankelijk in het midden van de brug, later werd het spoor naar een zijkant verplaatst. De brug werd ook door het wegverkeer gebruikt. De helft van de trams reed dus links. Tegemoetkomende auto's moesten daarom naar links uitwijken om niet frontaal tegen zo'n tram te botsen. Dit verklaart het inhaalverbod voor auto's die van de andere kant kwamen. Tot begin 1966 reden er trams over deze brug. Tot 1956 bestond eenzelfde situatie op de Barendrechtse brug. Tegenwoordig zou zoiets ondenkbaar zijn, maar in die tijd reden er niet zo veel auto's. Bovendien maakte het doorgaande autoverkeer vanaf 1955 voornamelijk gebruik van de Botlekbrug. Foto gemaakt op 22 mei 1961 door Ton Pruissen.

March, 7 mei 1962. Loc 65589 (LNER class J17, een ontwerp van James Holden uit 1900). De loc bestaat niet meer, maar de nummerplaat die op de rookkastdeur heeft gezeten is in 2005 geveild voor 481 pond. Aan de schuin lopende stang (het ganghendel) is te zien dat de standplaats van de machinist rechts was. Hoewel de treinen in Groot-Brittannië van oudsher links reden, stonden de machinisten aanvankelijk rechts. Dit naar analogie met paardenkoetsiers: als die links van de weg rijden, ligt het voor de hand om rechts op de bok te zitten, om het tegemoetkomende verkeer beter in de gaten te kunnen houden. Naarmate de locomotieven groter werden, werd dit steeds onhandiger. Als de machinist rechts staat en links rijdt, kan hij de links van de baan staande seinen immers slecht zien. Toch hebben tot het eind van de stoomtijd in Engeland locs gereden met de machinist rechts op de bok. Foto M. Benn, collectie Nico Spilt.

Machinist links, stoker rechts. Die moest linksom stoken. Dat is wennen voor iemand die rechtshandig is, maar machinisten waren er vaak niet van gediend als de stoker vlak achter hem bezig was. Senior Service Cigarettes, 1938, plaatje #22.

Wien Dounaubrücke, 3 september 1973. Loc 77.261 is met een forensentrein op weg naar Bernhardsthal. In Oostenrijk werd op de meeste spoorlijnen links gereden. Na de Anschluss bij Duitsland in 1938, begon men met het ombouwen van het spoorwegnet op rechtsrijdend verkeer. De oorlog heeft niet lang genoeg geduurd om dat programma toen helemaal af te ronden, maar sinds 2012 rijden de treinen vrijwel overal rechts. Ook het wegverkeer in Oostenrijk werd in 1938 naar rechts verplaatst. In Hongarije en Tsjechoslowakijke zijn de treinen in opdracht van de Duitsers eveneens naar rechts verhuisd.

In Duitsland rijden de treinen onder normale omstandigheden rechts. Een uitzondering is het traject tussen Nürnberg Hbf en Nürnberg-Reichelsdorf, een afstand van ongeveer 10 kilometer, omdat dit beter uitkomt met aansluitende spoorverbindingen. Hier rijden de treinen links. Vlak bij Reichelsdorf ligt hiertoe een Überwerfungsbauwerk (fly-over). Op de foto loc 118 018 onder een forse seinbrug. Het was veel eenvoudiger geweest om de seinen links van het spoor te zetten, maar in de stoomtijd probeerde men de seinen altijd rechts, aan de kant van de machinisten, te houden. Knipsel uit onbekend blad, circa 1970.

Wimille Wimereux, 22 september 1970. Blokseinen volgens het systeem Lartigue. De seinarmen voor beide richtingen zijn aan dezelfde mast gemonteerd. De treinen in Frankrijk rijden links, behalve in de Elzas en Lotharingen, die vroeger Duits waren.

Utrecht (Oudwijk), 6 november 1977. Een Saab 96V4 (met Ford-motor) uit de jaren zestig. Saab is van oorsprong een vliegtuigfabrikant. Het verhaal gaat dat de allereerste Saab (kort na de oorlog) geen achteruitversnelling had, omdat de constructeurs die waren vergeten; vliegtuigen kunnen immers ook niet achteruit.

H-dag in Zweden

Op 3 september 1967 was het in Zweden H-dag ("Dagen H"), met de H van "Högertrafikomläggningen" (omschakeling naar rechts verkeer). In het artikel hieronder staan de zin Het aanleggen van speciale vluchtheuvels met "zak", hetgeen bij links verkeer niet nodig was. Als iemand deze zin snapt, mail mij dan!

Op 3 september 1967 schakelde het Zweedse wegverkeer over van links naar rechts rijden. Een grote operatie. Lees het artikel in Auto- en Transportwereld van 4 augustus 1967: H-dag nadert met rasse schreden (pdf). Collectie Henk Koster

Lees ook het artikel door W.M. Binnendijk in "Rail en weg" nummer 21, 1967: Zweden schakelt over op rechts (pdf).

In de Verenigde Staten rijden de treinen rechts, met uitzondering van de Chicago and North Western Railway (C&NW). De uitleg bij de tekening is niet correct. De lijnen van de C&NW waren aanvankelijk enkelsporig en de stations stonden allemaal links, gezien in de richting van Chicago. Toen er een tweede spoor werd aangelegd, liet men de treinen links rijden, omdat de meeste reizigers richting Chicago reisden. Die reizigers kwamen natuurlijk ook weer terug, maar dan hoefden ze niet meer in het station te wachten. De C&NW is in 1995 opgegaan in de Union Pacific Railroad Company. Tekening uit Model Railroading, Bantam Books, New York, 1950.

Vliegen

In het vliegverkeer wordt rechts gehouden. In vliegtuigen zit de piloot links. Rechts van de piloot is een tweede stuur­inrichting aanwezig, voor de co-piloot of instructeur. In helikopters zit de piloot rechts. Een weetje: helikopters kunnen achteruit vliegen.

Varen

Op het water is de internationale afspraak dat schepen rechts varen. De stuurman staat in de vaarrichting gezien rechts (stuurboord) en moet van rechts komende schepen voorrang geven. Meer over stuurboord en bakboord.

Voetgangers

Tweetalig bord in Wales. In het Engels staat "pedestrains look left": voet­gangers kijk naar links. In het Welsh staat "cerddwyr edrychwch i'r dde": voetgangers kijk naar rechts.

Japanners lopen altijd links, en botsen als toerist daarom voortdurend tegen anderen op. Opzij stappen helpt niet, want als jij naar rechts stapt, stappen zij naar links.

Fietsers

Ik ben rechtsvoetig. Toch ben ik gewend om rechts van mijn fiets te staan als ik opstap. Ik zwaai dan dus mijn linkerbeen over de fiets. Afstappen kan ik alleen rechts van mijn fiets. Ik ben te oud om het nog op een andere manier te leren. Het enige nadeel is, dat ik moeilijk bij mijn fietsstandaard kan: die zit links.

Bushokjes

Het heeft niet meteen met rechts of links rijden te maken, maar misschien vraag je je het weleens af als je op de bus staat te wachten: waarom staan er aan de ene kant van de weg wel bushokjes en aan de andere kant niet? Oplossing: mensen die vanuit hun woonwijk naar het centrum van de stad willen, staan graag droog als ze op de bus wachten. Maar als ze weer terugkomen, gaan ze meteen naar huis. Dus bij hun uitstaphalte is geen bushokje nodig.

Linksdragend

De meeste mannen zijn linksdragend, vandaar dat de overslag van broeken naar rechts is. Dan is het 't makkelijkst om hem met één hand tevoorschijn te halen. Hoewel het natuurlijk ook omgekeerd kan zijn: omdat de overslag van broeken naar rechts is, gaan mannen hem links dragen.

Draaimolen of carrousel

Op een carrousel (in het Vlaams paardenmolen, in het Engels carousel) staan alleen paarden. Een carrousel draait met de klok mee, dus van boven gezien rechtsom. Op een draaimolen (in het Engels merry-go-round) kan van alles staan waar je op of in kunt zitten. Een draaimolen draait meestal tegen de klok in. Zie ook de One trick pony in het Weense Prater.

* The Analogues

"Optreden op tv gezien. Reportage gezien. Filmpjes op YouTube gezien. Allemaal geweldig, ik heb een tijdreis van een halve eeuw gemaakt! Helemaal perfect, alleen die rechtshandige bas: je blijft het toch horen." (Mijn reactie op de Facebook-pagina van The Analogues, begin juni 2017. De band vond het een leuke reactie.)

Grapje in linksrijdende landen

In ... we don't drive left of the road. We drive on what is left of the road.

vorige       start       omhoog