Telex

Dit is niet direct een spoors onderwerp, maar voor een artikel dat ik voor mijn werk schreef heb ik me hier een keer in verdiept. Omstreeks 1978 heb ik zelf telexwerk gedaan. Journalisten die de klok hebben horen luiden hebben het weleens over "ratelende faxen". Maar faxapparaten ratelen niet, die zoemen een beetje. Telexapparaten konden wel stevig tekeer gaan. Inmiddels begint de fax ook een bezienswaardigheid te worden, in dit e-mailtijdperk.




Verreschrijver

Telex is de Engelse afkorting van Teleprinter Exchange. Het is een manier om op elektronische wijze schriftelijk te communiceren. Telex biedt de mogelijkheid om op een interactieve manier teksten af te drukken op een typemachine op afstand (teleprinter). Voor telex, ontstaan in de jaren 20, is een eigen netwerk van centrales en kabels nodig.

De telex is gebaseerd is op een door Baudot ontwikkelde digitale code (de term baud is naar hem vernoemd). Op deze code bestaan verschillende varianten, waarvan de Murray-code de bekendste is. De oorspronkelijke Baudot-code was geoptimaliseerd op het coderen met behulp van een toetsenbord: de meest gebruikte letters vergden de gemakkelijkste vingerbewegingen. De Murray-code is geoptimaliseerd naar de bandbreedte van een telexverbinding: de meest gebruikte letters veroorzaken de laagste belasting van de lijn.

De Baudot-code bestaat uit 5 bits en telt dus 32 verschillende combinaties. Om meer dan 32 tekens mogelijk te maken, werd de "shift"-functie gebruikt. Deze functie liet letterlijk de wagen van de verreschrijver oplichten, zodat ook andere leestekens en hoofdletters konden worden geschreven. Andere functies die we nog steeds in de computerwereld kennen zijn de "carriage return" en de "line feed". Deze commando's gaven het bevel aan de verreschrijver om de wagen terug te voeren naar het begin van het blad, respectievelijk om de papierrol naar boven te bewegen om een nieuwe regel te beginnen.

Opslaan van teksten op ponsband was ook mogelijk (zie links op de foto). Zo kon je een telex voorbereiden en eventueel corrigeren voordat die werd verzonden. Ook kon je binnenkomende telexen op ponsband vastleggen en daarna eventueel doorzenden.

Vanaf de jaren 80 kreeg de telex grote concurrentie van de telefax, die inmiddels ook al weer is achterhaald door de sterke opkomst van e-mail. Telex hield nog enige tijd stand tegen de fax, omdat hiermee verstuurde berichten rechtsgeldig waren, en met fax verstuurde berichten niet. Toen de rechter faxberichten erkende als rechtsgeldig werd de telex definitief overbodig.

In Nederland werd de telex in 1933 geďntroduceerd. In 2007 is de KPN na 74 jaar gestopt met het telexverkeer. Er waren nog ongeveer 200 gebruikers over. De telex is nog niet overal ter wereld uitgestorven, vandaar dat bijvoorbeeld Fortis Bank anno 2008 nog steeds deze vorm van dienstverlening leverde aan internationaal opererende bedrijven. Echte "teleprinters" (een soort grote typemachines) worden niet meer gebruikt. In plaats daarvan gebruikt men pc's met speciale software.

Gebaseerd op een artikel dat ik in 2008 schreef voor een personeelsblad van Fortis. In 2012 werd het systeem nog steeds gebruikt: ongeveer één telexopdracht per dag.


De telex is uitgerateld

Toen er nog geen fax of mail bestonden, gingen berichten, documenten en betalingen allemaal over de telex. Telexapparaten waren een soort grote typemachines die op afstand met elkaar konden communiceren. Berichten werden afgedrukt op een rol papier. Opslaan van teksten op ponsband was ook mogelijk. Zo kon je een telex voorbereiden en eventueel corrigeren voordat die werd verzonden. Ook kon je binnenkomende telexen op ponsband vastleggen.

Telex is de Engelse afkorting van Teleprinter Exchange. Een mooi Nederlands woord is verreschrijver. Journalisten die de klok hebben horen luiden, hebben het weleens over "ratelende faxen". Maar faxapparaten ratelen niet, die zoemen een beetje. Telexapparaten konden wel stevig tekeer gaan. Inmiddels begint de fax ook een bezienswaardigheid te worden in dit e-mailtijdperk.

De telex is gebaseerd op een door Baudot ontwikkelde digitale code (de term baud is naar hem vernoemd). De Baudot-code bestaat uit 5 bits en telt dus 32 verschillende combinaties. Om meer dan 32 tekens mogelijk te maken, werd de "shift"-functie gebruikt. Deze functie liet letterlijk de wagen van de verreschrijver oplichten, zodat ook andere leestekens en hoofdletters konden worden geschreven. Andere functies die we nog steeds in de computerwereld kennen zijn de "carriage return" en de "line feed". Deze commando's gaven het bevel om de wagen terug te voeren naar het begin van het blad, respectievelijk om de papierrol naar boven te bewegen om een nieuwe regel te beginnen.

Omdat ze met binaire codes werkten, bleken telexapparaten ook geschikt als computerterminals. De Spaarbank voor de Stad Amsterdam was in 1965 de eerste Europese bank met een online realtime transactiesysteem. Als terminals in de kantoren werden aangepaste telexmachines (foto hiernaast) gebruikt. Deze spaarbank was een van de grondleggers van het Computercentrum Bondsspaarbanken in Woerden.

Vanaf de jaren 80 kreeg de telex grote concurrentie van de telefax, die inmiddels ook al weer is achterhaald door de sterke opkomst van e-mail. Telex hield nog enige tijd stand tegen de fax, omdat hiermee verstuurde berichten rechtsgeldig waren, en met fax verstuurde berichten niet. Toen de rechter faxberichten erkende als rechtsgeldig werd de telex definitief overbodig.

In Nederland werd de telex in 1933 geďntroduceerd. In 2007 is de KPN gestopt met het telexverkeer. Het speciale netwerk met bijbehorende centrales was te duur geworden. Hierna was het nog wel mogelijk om telexen te versturen of te ontvangen, met behulp van pc’s met speciale software. Tot april 2012 leverde ABN AMRO deze vorm van dienstverlening nog aan een handvol bedrijven. Inmiddels zijn ook deze voor hun internationale betalingsverkeer overgegaan op SWIFT.

Gebaseerd op een artikel dat ik in mei 2012 schreef voor het intranet van ABN AMRO.


Beurstikker, een voorloper van de telex. Bron: ABN AMRO Historisch Archief (1995).


Modern Inventions (1936). Bekijk de hele serie.



Zie ook:





vorige       start       omhoog