Koplopers (IC-III, plan Z, ICM, ICMm)

De eerste serie Koplopers is in 1977 in dienst gekomen. Het zijn in feite gemotoriseerde ICR-rijtuigen, voorzien van een vernuftige doorloopkop. De doorloopkoppen zijn in oktober 2005 buiten gebruik gesteld. Tijdens een renovatie­programma, dat in het najaar van 2006 is gestart, werd het mechanisme helemaal verwijderd. Het materieel wordt sindsdien aangeduid als ICMm (m = gemoderniseerd).

Na de prototypes (4001-4007) is een serie driewagenstellen gebouwd (4011-4097). In 1990 volgde een serie vierwagen­stellen (4201-4250). De protostellen zijn inmiddels allemaal afgevoerd. Na de Hondekoppen zijn dit de meest comfortabele treinstellen van de NS. Althans voor de reizigers, niet voor de machinisten.

De indeling van de rijtuigen wordt met letters aangegeven. Voorbeelden:

• mBDk = gemotoriseerd koprijtuig, tweede klas met bagageafdeling
• mB = motorrijtuig zonder stuurstand, tweede klas
• sBFk = koprijtuig met stuurstand*, tweede klas met fietsafdeling

*) Om hier zowel de letter s als de letter k te gebruiken is wat dubbelop: een koprijtuig heeft altijd een stuurstand. Men heeft dit gedaan om duidelijk het onderscheid met de gemotoriseerde koprijtuigen aan te geven.

Treinstel 4011 is op 14 juni 2024 overgedragen aan het Spoorwegmuseum.

De doorloopkop, met de daarop geplaatste cabine, is ontworpen door Evert Endt van het bureau CEI-Raymond Loewy, naar een idee van de heer Zeevenhoven van NS. Bron: "Treindesign. De ontwikkeling van spoorwegmaterieel in Nederland." (1989)

Intercity. Bestek voor prijsaanvraag en bestelling van rollend materieel. Nederlandse Spoorwegen, 1973.

Het bestek voor de nieuw te leveren driewagenstellen IC-III, bestemd voor de leveranciers die bij de bouw van deze treinstellen betrokken waren. Een dikke pil, die ook in het Duits beschikbaar was. Er hoorden ook veel bijlagen bij, maar die bezit ik niet. De roemruchte doorloopkop wordt slechts terloops genoemd: die zou de NS in eigen beheer ontwerpen en ontwikkelen.

Het intercitylogo dat nooit op deze treinstellen is aangebracht. Begin 1972 heeft Hondekop 790 hier enige tijd mee rondgereden. Het werd weer verwijderd omdat deze treinstellen ook als stoptrein reden. Wel is dit logo in spoorboekjes en dergelijke gebruikt.

Knipsel uit Koppeling 745, 12 oktober 1979 >>

Rotterdam, 10 oktober 1987. Tijdens een open dag opende de NS niet alleen de deuren van een aantal stations, maar ook die van deze Koploper. Rechts staat motorrijtuig Jules. Zie ook het thema Neuzen.

Utrecht, 7 juli 2002. Toen Koplopers nog met gekoppelde koppen reden.

Utrecht CS, 16 februari 1996. De treinen uit Rotterdam en Den Haag worden gecombineerd. Ze zullen verder rijden naar Enschede. De treinstellen zijn 4070 en 4019.

Een Japanse Koploper. Dit is een JR East class 351 "Super Asuza", die sinds 1995 rijdt tussen Tokyo en Matsumoto. Over de afstand van 225 km doet deze kantelbaktrein iets meer dan 2½ uur. Er bestaat een versie met acht en een versie met vier rijtuigen. Tot Matsumoto rijden deze gecombineerd, daarna gaat het achtdelige treinstel verder over het 70 km lange traject naar Minami Otari. Al sinds 1967 kennen de Japanse spoorwegen treinstellen met doorloopkoppen. Deze foto is omstreeks 2005 gemaakt door de zus van William Jonker.

Citaat uit het NVBS-blad Op de Rails 2007-4, blz. 154: "De NS-doorloopkop heeft geen navolging gevonden." Mailtje naar de redactie van Op de Rails: "Kijk eens naar de Japanse Super Asuza." Maar hierop is door de toenmalige redactie van dit blad (Frits van der Gragt) niet gereageerd. Ook de Deense Lyntog Ma 460 had trouwens al een doorloopkop, lang voordat de Koploper zelfs maar was ontworpen.

Deurne, 12 augustus 1977. Treinstel 4002 in proefbedrijf. Links treinstel 923.

Utrecht CS, 4 mei 1984. Treinstel 4001 als trein 1838 naar Amsterdam. Let op de later verdwenen "bulten" op de kopdeuren, een erfenis uit de beginperiode, toen er een hoop gehannes was met de doorloopkoppen. Pas na de ontwikkeling van een nieuw systeem verdienden de Koplopers hun naam.

Werkplaats Haarlem, 1989. Treinstel 4083 is versierd ter gelegenheid van het jubileum "NS 150". Vanuit dit treinstel werd op 1 juli 1989 tijdens een lange rondrit door Nederland een rechtstreekse tv-uitzending verzorgd. Een van de koppelingen was toen vervangen door een televisiecamera. Dit treinstel droeg als eerste de naam "Koploper". Foto Dick van Aggelen.

Utrecht, 1 juli 1989. Treinstel 4083 speelde een belangrijke rol bij de start van het jubileum "NS 150". Vanuit dit treinstel werd die dag een rechtstreekse tv-uitzending verzorgd. Klik hier voor meer jubileum.

Utrecht, 27 juni 1990. Treinstel 4201, het eerste vierwagenstel, dat tevens diende als proefstel voor magneetremmen.

Utrecht, 27 juni 1990. Een van de vele Koplopers die in het kader van de zogeheten "Oranjegekte" voorzien waren van een bijzondere beplakking. Het heeft niet geholpen. Het WK was van 8 juni tot 8 juli 1990. Nederland lag er in de achtste finale al uit en toen moest ik opschieten om nog zo'n Koploper op de foto te krijgen, want de stickers verdwenen in rap tempo. Merk op dat er in die tijd nog goederen werden vervoerd in personentreinen.

Märklin 37421.1. Speciaal voor de Nederlandse Märklin Stores en shops in een eenmalige oplage van 250 stuks. De "Koploper" is een markant boegbeeld om speciale gelegenheden te communiceren. Zoals tijdens de "Wereld­kampioen­schappen Voetbal" in Italië in 1990. De kop van een aantal treinstellen werd toen aan weerskanten voorzien van een voetbal. In 2009 heeft Nederland zich gekwalificeerd voor de "Wereldkampioen­schappen Voetbal" in Zuid-Afrika. Een passende gelegenheid om deze bijzondere uitvoering in model uit te brengen.

Vierdelig treinstel van de Nederlandse Spoorwegen (NS) als Intercity treinstel ICM-4 in speciale uitvoering. Model: 4-delige uitvoering. Chassis bij het gemotoriseerde eindrijtuig uit spuitgietwerk. Met digitale decoder mfx, 5-polige motor met vliegwiel. Geluidsgenerator. Cabines in de beide eindrijtuigen met interieur. 2 assen in een draaistel aangedreven. Antislipbanden. Rijrichting­afhankelijke voeding over steeds het voorste draaistel. Speciale kortkoppelingen met schaargeleiding. Standaard ingebouwde interieurverlichting. Frontsein met realistische lichtgele LED's. Interieurverlichtingen met warmwitte LED's. Interieur op het betreffende rijtuigtype afgestemd. Frontseinen, 2 rode sluitseinen en interieurvelichting traditioneel in bedrijf, digitaal schakelbaar. Gedetailleerde uitvoering van rijwerk en opbouw. Totale lengte van de trein 114,8 cm. Prijs: € 399,95. (tekst: Märklin)

Amsterdam Lelylaan en Schiphol, 10 januari 1987. Een Japanse trein in Nederland? Nee, het is de in Martinair-kleuren geschilderde Koploper 4012. Zijn broertje 4011 was in die tijd in KLM-kleuren getooid.

Utrecht, 6 juli 1990. Een van de Koplopers die voorzien zijn geweest van "totaalreclame", in dit geval van de firma Aegon.

Amersfoort, 24 februari 1991. Een met Aegon-reclame beplakte Koploper. Vanaf 1986 hebben verschillende treinstellen met een 'totaalreclame' rondgereden: 4011 (KLM, later Aegon), 4012 (Martinair, later Aegon), 4024 (Aegon), 4050 (De Lage Landen, later Randstad). Later volgden verschillende treinstellen met meer of minder uitbundige bestickeringen. Zie de voorbeelden verderop.

Bilthoven, 5 juli 1992. Een trein uit Amersfoort wordt gekruist door een trein uit Utrecht. Gefotografeerd aan het begin van het driesporige traject naar Den Dolder, vanaf de plek waar vroeger het seinhuis van Bilthoven stond.

Madurodam, 29 mei 1993. Net als in het grootbedrijf heeft deze Koploper nog geen baanschuivers onder de koppelingen gekregen.

Utrecht Overvecht, 30 mei 1997. Koploper 4050 met reclame voor verzekeringsmaatschappij Lage Landen, op weg naar Amersfoort. In het begin waren de stickers tot over de ramen geplakt. Door de perforaties kon je wel naar buiten kijken, maar veel reizigers werden hier misselijk van. Hoewel dat verschijnsel bekend moet zijn in de reclamewereld, rijden er regelmatig bussen en trams rond met dit soort bestickering. Reclamemakers zitten nooit in het openbaar vervoer. Tweede foto: Bilthoven, 19 maart 2001. Treinstel 4050, nu in Randstaduitmonstering, passeert de overweg bij het station, komend uit de richting Amersfoort.

Utrecht, 4 juli 2000. Koploper 4050 in Randstad-uitdossing.

Utrecht, 24 april 2001. Treinstel 4444 is in Intercity 502 (de "ambtenarentrein") binnengekomen uit Groningen, en gaat na kopmaken verder naar Den Haag. Twee van de vier bakken zijn eerste klas. In de avondspits zal het treinstel de omgekeerde route afleggen. Het onderhoud van deze eenling vond het weekend plaats. Tot 1995 was dit een normaal treinstel, met nummer 4231. Na 2006 kreeg het treinstel weer de gebruikelijke verhouding tussen 1e en 2e klas. Meer treinen met extra eerste klas.

Bilthoven, 20 juni 2002. Koploper op topsnelheid door de regen naar Amersfoort. Tweede foto: Utrecht, 31 maart 2003. Treinstel 4001 draait onvermoeibaar mee in de Intercity-diensten, hier in een trein naar Enschede. Let op het uitstekende gedeelte aan het uiteinde van het cabinedak, een van de details waarmee de protostellen zich onderscheiden van de seriestellen. Een ander onderscheid is het ontbreken van een raam in de deuren van de machinistencabines. In de loop van 2003 raken de protostellen (4001 t/m 4007) buiten dienst.

Rotterdam, 12 maart 2003. Treinstel 4001, gefotografeerd vanuit een trein uit Utrecht. Op de rechterfoto is dit treinstel uitgedost als Valkenburg Express, een van de projecten van de NESM die nooit van de grond zijn gekomen (ik heb nooit belangen in die organisatie gehad, ik heb alleen wat fotowerk verricht). Treinstel 4001 is inmiddels afgevoerd, net als de andere stellen van de protoserie ICM-0.

Driebergen, 1 juni 2003. De jarenlange bezuinigingen op onderhoud beginnen zich nu te wreken. Steeds meer treinstellen staan met defecten langs de kant. Om toch zo veel mogelijk bakken op de baan te houden, worden er soms vreemde combinaties gevormd. Zoals deze "ICRM", die in de vroege avond op weg is van Arnhem naar Amsterdam.

Amsterdam, 8 mei 1970 en 22 april 2002. De sneltrein naar Groningen, versterkt met een tweewagenstel mat.'40, en de intercity naar Groningen, met "museumtreinstel" 4023.

Rotterdam, 16 juli 2003. Enkele close-ups van treinstel 4023, dat door de kunstenaar Mendini is bewerkt. De bedoeling hiervan is reclame maken voor Groningen, speciaal voor het kunstmuseum in de hoofdstad van deze provincie. Blonde vrouw heeft het te druk met haar mobieltje om acht te slaan op het bonte interieur, en plant haar voeten op de bank.

Treinstel 4023, op weg van Den Haag naar Utrecht, 15 september 2006. Ik reis meestal eerste klas. Daar zijn een paar goede redenen voor, maar deze avond kwam er opeens nog een reden bij!

Amsterdam Centraal, 24 juli 2003. De ICE naar Duitsland rijdt tot Arnhem met vervangend materieel, bestaande uit twee Koplopers. Een ICE-conducteur kijkt langs de trein of iedereen is ingestapt. Het gebruikelijke ICE-stel is uitgevallen vanwege problemen met de airconditioning tijdens het hete weer.

Werkplaats Haarlem, 25 november 2003. Het uitgebrande middenrijtuig van treinstel 4044. Foto's Huub van Meurs.

Onnen, mei 2004. De cabine van een Koploper. Dit is de stuurtafel van een ICM-0-stel. In het schuine gedeelte hebben knoppen voor de automatische snelheidsregeling gezeten, zoals bij de Sprinters. Deze zijn verwijderd omdat dat systeem in de praktijk niet bleek te voldoen. Foto gemaakt door een bezoeker van mijn site.

Utrecht, 21 juni 2004. Ter gelegenheid van het 50-jarig jubileum van de Kinderboekenweek liet de NS tot medio oktober ICM 4028 in een kleurrijke bestickering rondrijden. Op 16 juni is de trein door Prinses Laurentien te Amersfoort aan het publiek gepresenteerd. Vervolgens is het stel in de normale treinenloop opgenomen.

Hilversum, 9 augustus 2004. Met een rit van Zwolle naar Amsterdam en terug naar Amersfoort werd Olympisch treinstel 4241 officieel gepresenteerd. Op de zijwand staat "Wij wensen onze Olympische sporters veel succes in Athene!". Het logo op de neus van de trein is kort na deze rit verwijderd. Het zal weer worden aangebracht als het sponsorcontract tussen NS en NOC*NSF ingaat: op 1 januari 2005. Het contract loopt tot en met de Olympische Spelen van 2008 in Peking. Tweede foto: Utrecht, 26 september 1986. Amsterdam dacht de Olympische Spelen te kunnen binnenhalen zonder IOC-leden om te kopen. Een paar beschilderde spoorrijtuigen en trams moesten genoeg zijn om indruk te maken. Hier een ICR-rijtuig dat de Olympische gedachte probeert uit te stralen.

Woerden, 9 december 2004. Treinstel 4444 reed één dag rond met een door TPG Post betaalde bestickering. Aan boord bevonden zich bekende Nederlanders zoals Jules Deelder, die kerstkaarten voorzagen van decemberwensen. De foto's hierboven zijn gemaakt door Dennis Revier. Ook Jeffrey Mons stuurde me een paar foto's van treinstel 4444 als eendagsvlieg, hieronder in Utrecht. De sterren zijn wat langer blijven zitten.

Sneek, Nationaal Modelspoormuseum, 23 april 2005. H0-modellen van reclame-Koplopers.

Februari 2011. Treinstel 4083 in schaal N, van passende bestickering voorzien door Jos van Stralen.

Hilversum, 16 mei 2005. Museumtreinstel 273 staat op spoor 905 en wordt gepasseerd door een Intercity uit Amersfoort op spoor 904. Spoor 905 en het links daarvan gelegen spoor 906 zullen verdwijnen om plaats te maken voor een derde perron. Zie het thema Ombouw Hilversum.

Moordrecht, 3 juli 2005. Koplopers 4250 en 4037 in de bocht. Foto Dennis Revier.

In het kader van de olympische gedachte/gekte (doorhalen wat niet van toepassing is) hebben drie Koplopers een oranje uitmonstering gekregen. Bovenste foto: Hilversum, 9 augustus 2004. Olympisch treinstel 4241. Daaronder: Utrecht Centraal, 8 juli 2005. Treinstel 4240, gefotografeerd door Patrick. De derde oranje Koploper is de 4201. Zie ook het thema Trein & sport.

Amsterdam, 20 februari 2006. Gelukkig ben ik op tijd uitgestapt, anders had deze trein mij naar London gebracht! De bestemming op deze koersrol dateert uit de beginjaren van de Eurocity. De NS had in 1987 bedacht om de boottreinen tussen Amsterdam en Hoek van Holland ook Eurocity te noemen. Een meevaller was dat je er geen EC-toeslag voor hoefde te betalen. Deze tot EC opgewaardeerde boottreinen droegen de namen "Admiraal de Ruyter" en "Benjamin Britten". Ze werden meestal gereden met mat.'54. In 1988 raakten ze hun EC-titel al weer kwijt. Meer vreemde bestemmingen in het thema Treinaanwijzers.

Creatief met Photoshop. In maart 2006 gemaakt door Dante van Wettum, treindienstleider (trdl) in opleiding.

Bilthoven, 22 mei 2005. Met graffiti besmeurde Koploper op weg naar Utrecht.

Leeuwarden, 28 december 2006. Twee ICM'en die beide het "gevaarsein" tonen: een witte koplamp en twee rode sluitlichten. Dit sein wordt gebruikt om tegemoetkomende treinen te waarschuwen dat er een ongeval is gebeurd. Op deze kopsporen heeft het sein een andere betekenis: er wordt mee aangegeven dat de stuurstroom van de trein aan die zijde nog is ingeschakeld. Dit is een ongeschreven locale regel in Leeuwarden. In Den Haag Centraal geeft men dit aan door de cabineverlichting te laten branden. Foto en toelichting Hendrik Spek.

Abcoude, 8 oktober 2006. Treinstel 4011 is de eerste Koploper waarvan de boegdeuren definitief zijn afgesloten. Ook de blauwe baan is van vorm veranderd, en de ramen lijken niet meer open te kunnen. De koersrollen zijn digitaal geworden. Nu nog een andere naam bedenken, want koplopen is er niet meer bij. Foto Pjort Schraal.

Eempolder, 3 augustus 2007. Gerenoveerde treinstellen 4012 en 4011, met achterop 4097, rijdend richting Amersfoort. Foto Dennis Revier.

Arnhem, 13 mei 2008. Koploper 4001 staat als oefenobject voor de brandweer op het industrieterrein Kleefse Waard. Foto Lennart Visser.

Utrecht, 16 oktober 2009. Restant van een Koploper als oefenobject bij Falck Bedrijfshulpverlening (voorheen Stator). Foto Marcel van Westendorp.

Koploper, 2 oktober 2008. Mensen vragen mij weleens: machinist, is dat geen zwaar beroep? Dan zeg ik: ik denk dat het een vrij zwaar beroep is. Het rijden op zich is niet moeilijk: je zit in een makkelijke stoel en je hoeft tegenwoordig alleen nog maar een pienter pookje te bedienen. Maar je moet wel voortdurend opletten, en je moet ook tegen onregelmatige diensten kunnen. Vandaar dat ik geen machinist ben geworden: ik heb gekozen voor een rustige en zekere toekomst in de bankwereld. Maar als de kans zich voordoet laat ik mij een ritje niet ontzeggen.

Stroe, 16 oktober 2011. Gemoderniseerd ICM op weg naar Amersfoort. Foto gemaakt tijdens een cabinerit.

Amersfoort, 9 januari 2020. In het pre-coronatijdperk wacht treinstel 4053 zijn vertrek naar Amsterdam af.

Loc 1761 kwam op 8 juni 2022 in actie om DDZ-stel 7507 over te brengen van Arnhem naar Onnen. We zien eerst de losse loc op weg van de Watergraafsmeer naar het opstelterrein van NS bij Arnhem. Na enkele uren kwam de sleep weer voorbij, om via Utrecht en Amersfoort naar Onnen te rijden. Tussendoor filmde ons team nog een verdwaalde ICM op weg van Utrecht naar Arnhem. De afvoer van ICM's – ik blijf het Koplopers noemen – is trouwens begonnen. Op 11 juni 2022 zien we twee transporten voorbij komen van Arnhem, waar de treinstellen terzijde stonden, naar de Houtrakpolders, waar hun definitieve lot zal worden bezegeld. Twee locs van Strukton kwamen in actie. Eerst loc 1756 met 4203 en 4027, daarna loc 303007 met 4013 en 4034.

Amersfoort, 3 november 2022. Koplopers voor zover het oog reikt, maar hun laatste dagen beginnen in zicht te komen.

Ontwerp voor een "Vip-car" uit 1993. Een bezoeker van mijn site stuurde een door de NS gemaakte tekening, waarvan hierboven een detail is te zien. Op de tekening staat een tweedelig treinstel, een soort kruising tussen de Kameel en een Koploper. De machinist zit boven een van de twee panorama-afdelingen. In het ene rijtuig bevinden zich een keuken en een presentatie- en restauratieruimte. In het andere rijtuig is een grote barruimte getekend. De tekening is gemaakt door R. Piché van de afdeling Design MR.CD3, op 12 januari 1993. Het zal om een dieseltrein zijn gegaan, want er zijn geen stroomafnemers getekend. Overigens ontbreken alle technische details. De trein is nooit gebouwd. Wat de status van deze tekening is weet ik niet, misschien was het zomaar een leuk klusje tijdens een slappe periode. Wie weet meer?

Vanaf 31 oktober 2005 geen doorloopkoppen meer

De Koplopers zijn eind jaren zeventig ontworpen. Men had toen de wens om de punctualiteit te verbeteren door het oponthoud op de stations zo kort mogelijk te houden. Reizigers die per ongeluk in een verkeerd treindeel terecht kwamen, konden tijdens de rit doorlopen naar het juiste treindeel.

Het ontwerp van de doorloopkop kende vele kinderziekten. Het heeft miljoenen guldens en jaren van testen gekost voordat er een vrijwel storingsvrije doorloopkop was ontwikkeld die met weinig problemen functioneerde. Het verdwijnen van deze voorziening betekent niet alleen een verslechtering van de dienstverlening, maar ook een grote kapitaalvernietiging.

In een foldertje werd zonder opgave van redenen aangekondigd dat de doorloopkoppen vanaf 31 oktober 2005 niet meer gebruikt konden worden.

Op 23 februari 2012 stelde Astrid Joosten in de quiz 'Twee voor Twaalf' een vraag over de Koplopers: wie was de ontwerper? Lees meer over deze vraag!

Op 3 mei 2024 organiseerde de NS een afscheidsrit met de oudste nog actieve Koploper: ICMm 4011. Trein-hobbyist Jan de Kroon maakte de hele rit mee. 's Ochtends werd hij geïnterviewd door Astrid Kersseboom in het NOS Radio 1 Journaal.

Zandvoort, 3 mei 2024. Afscheidsrit met Koploper 4011. Foto Jan de Kroon.

Uit "Onze treinen en lokomotieven" (1977)

Elektrische treinen in Nederland. Deel 3. Door Carel van Gestel e.a. Uitg. de Alk, Alkmaar, 1997. ISBN 906013057X. Dit deel beschrijft het stroomlijnmaterieel Plan T, Plan V, de motorpostrijtuigen, Plan Y (Sprinters) en Plan Z (Koplopers).

vorige       start       omhoog